«Ашыққан дала: аштық, зорлық-зомбылық және советтік Қазақстанды құру» атты кітап 2018 жылдың соңында жарық көрді. Автор Сара Кэмерон қазір еңбегін қазақ және орыс тілдеріне аударумен шұғылданып жатыр. Жай әуестіктен басталған ізденіс америкалық тарихшы үшін 10 жыл өмірін арнаған іске айналды. Азаттықпен сұхбаттасқан Сара Кэмеронның тұжырымдарын сөзбе-сөз, тұтас күйінде оқыңыз.

НЕДЕН БАСТАЛДЫ?

Батыста Орталық Азия жайлы зерттеулер аз, бар болса да Өзбекстанға арналған, оның көбі: «Өзбекстанда осылай болды, демек, барлық аймақта солай болғаны» деп қорытады. Сондықтан мен: «Қазақстанды зерттеймін, ол басқаша, Өзбекстанға қарама-қарсы мысалдар бар» дедім.

Жазда келіп, қазақ тілін үйрене бастадым, мектеп оқулықтарынан Ашаршылық туралы оқыдым. Ол жайында ешқашан естімеген едім. Тақырыпты қолға алдым… 10 жыл уақытымды сарп еттім, материал Йель университетіндегі диссертацияма негіз болды.

Екі жыл уақытымды дерек көздерін зерттеуге арнадым. Қазақстандық тарихшылардың жұмыстарын пайдаландым, сол кезеңдегі газет-журнал, кітаптарды қарадым. Алматы, Астана, Семей, Мәскеу кітапханалары мен Вашингтондағы Конгресс кітапханасында жұмыс істедім. Ол жерде басқа ешқайдан табылмайтын Орталық Азия туралы өте қызықты материалдар қоры бар.

Ресейде зерттеу тақырыбымды абайлап таныстырдым. Ауыл шаруашылығын модернизациялау процесін зерттеп жүрмін дедім. Еш мәселе туындамады. Ол жақта жұмыс істемегелі біраз болды, жағдай өзгерді ме, жоқ па, білмеймін. Бірақ Ресейде Ашаршылық тағы да «ұнамсыз» тақырыпқа айналды деп естідім.

ҰҚК мұрағатына шетелдіктерді кіргізбейді, бірақ менің жолым болды. Астанадағы президент архивінде жұмыс істеген кезімде олар бірнеше материалды ашты, соларды қолданған зерттеушілердің алғашқысы болдым.

Докторлық диссертациямды аяқтаған кезде президент архиві «Қазақ ауылының қасіреті» атты аштық туралы көп томдық әзірледі. Алғашқы екі томы жарық көрді. Ол – өте керемет материалдар жиынтығы, маған көп көмегі тиді. Бір томның өзі 800 беттен тұрады.

«ӨЗ СӨЗДЕРІМЕН АЙТУ»

Әрине, архив құжаттары – тарихтың бір бөлігі ғана. Жобамен жұмыс істеген кезде олардың біржақты пікір екенін түсіндім. Әуел бастан дереккөздермен жұмыс істегенде сақ болу керектігін ұқтым.

Оқиғаны бюрократ куәгерлер емес, сол аштықты бастан өткерген қазақтардың көзімен жеткізу керектігі өте маңызды болды. Оларды табу үшін қолым жеткен дерек көзінің бәрін пайдаландым. Ең қиын жұмыс сол болды, ақпарат өте аз.

Оның бір себебі – сол кездегі қазақ мәдениеті ауызша дамыған еді. Адамдардың сөзі жазылмаған, тарих ауыздан ауызға тараған. Тағы бір себеп – сол кездегі оқиға туралы естелікті сақта(ма)у саясаты. Аштықты бастан өткерген адамдар тірі болса да, куәгерлерді сөйлетпеген. Қазіргі Қазақстан ол тақырыптан алшақтап кетті. Оны талқылағысы келмейді.

Бірақ аздаған дерек таптым, мысалы, 1993 жылы жарық көрген «Қызылдар қырғыны» оқиғалар жинағында куәгерлердің естелігі бар, ол кітап Конгресс кітапханасында сақталыпты. Онда аштық кезеңінде өмір сүрген адамдардан алынған сұхбат бар, 60 астам оқиға қамтылады, 250 беттік шығарма.

Мұхамет Шаяхметовтің «Үнсіз дала» жұмысын, Шафик Чокиннің естеліктерін, Нұрзия Қажыбаеваның «Қазақстандағы сталиндік аштық: замандастар естелігі» сұхбатын пайдаландым.

Аштықты көрген екі адамнан сұхбат алдым. Оның бәрі кітапқа кірді. Куәгерлердің туыстары, мысалы, немерелері ата-әжесінің оқиғасын баяндады, оны кітапқа енгізбедім. Олар да өте маңызды, бірақ басқа жоба, есте сақтауға тұрарлық естеліктер болып саналады.

МОДЕРНИЗАЦИЯ МЕН СОВЕТТЕНДІРУ

Оқиғаны «сталиндік режим модернизацияны қалай жүргізді және совет ұлтын қалай қалыптастырды» деген екі тұрғыда қарастыруды міндет еттім. Экономикалық жағынан алғанда совет билігі көшпенділікті «тиімсіз» санады, мәдени жағынан «артта қалған», заманауи қоғаммен үйлеспейді деп ойлады.

Осы екі идея бірлесе келіп, соңы аштыққа соқтырған көшпенді өмір салтына қарсы науқан жүргізуде маңызды рөл атқарды. Модернизация процесі Батыстағы түсініктен қаншалықты ерекшеленгенін көрсеткім келді: амбициясы тым зор болғанымен, нәтижесі зор шығынға ұшыратты.

Мәскеу үшін жайылым іздеп жүретін көшпенді өмірдің экономикалық көрсеткіштері тұрақсыз болғаны үлкен проблема еді. Мал басының саны туралы цифрларға қарасаңыз, олар жұттың кесірінен үнемі өзгеріп отырған, ал марксизм-ленинизм идеясы бойынша, экономикада тұрақтылық керек, содан соң оның өсімі басталады. Солайша көшпенді өмір салты «өнімсіз» саналды.

Қоршаған ортаны өзгертпек болған әрекеттері де бар. Көп жағынан олар сәтсіздікке ұшырады. Совет билігі бидай егіп, мол астыққа кенелмек болды. Онысынан түк шықпады. Аштық кезінде құрғақшылық болды. Аштық біткен соң да ол жалғасты. Тың игеру кезінде жер жырту жобасы мен 1960 және 1970 жылдардағы құрғақшылыққа қарасаңыз, режимнің мәселені шеше алмағанын байқайсыз.

Тағы бір маңызды мәселе – советтік қазақ ұлтын құру міндеті еді. Мәскеу оны «көшпенді емес, мұсылман емес, жүз бен руға бөлінбейтін ұлт» деп елестетті.

Мен жасаған қорытынды бойынша, жаңа даралық (идентичность) жасалды, бірақ толық өзгерте алмады.

Бір мақсат айқын орындалды – қазақ қоғамы отырықшылыққа үйренді. Совет билігі жайылыммен жүретін көшпенділік салтын экономикалық жүйе ретінде құртты, бірақ мәдениет түрі ретінде толықтай жоя алмады. Дерек көздерін бақыласаңыз, аштыққа дейін қазақтардың сәйкестігін көрсететін элемент көшпенді өмір салты болса, кейін ұлттық белгі алдыға шықты. Адамдар өздерін совет қазақтары деп атай бастады. Бірақ совет билігі құтылғысы келген белгілердің көбі сақталды, олар қазақтың өмір салтында маңызын жойған жоқ.

Мысалы, жайылымдық номадизмнің негізгі элементі – ру, саяси және экономикалық байланыстың негізі. 1940, 1950 және 1960 жылдары да рулық құрылым қазақтардың өміріне ықпал етті. Тұрғындар колхозды руға қарай құрды, жеті атадан қыз алыспау дәстүрін ұстанды. Яғни, ұлына қалыңдықты басқа колхоздан іздеді.

ОПАТ БОЛҒАНДАР САНЫ МЕН СЕБЕБІ

«ТАРИХИ ӘДІЛДІК» ТУРАЛЫ

Ашаршылыққа қатысты «қазақтарды нысанаға алды» немесе «аштық бүкіл елді шарпыды» деген қарама-қарсы көзқарастарға келсек, әрқайсының жаны бар. Әрине, аштық бүкіл Совет Одағын қамтыды. Қазақстан тұрғындарының көп бөлігінен айырылды, бірақ саны жағынан келсек, украиндар көп өлді.

Кітапта мен украиндар туралы да, орыс шаруалары туралы да айтамын, бұл тек қазақтарға қарсы ұйымдастырылған әрекет еді демеймін. Бірақ екінші жағынан, көшпенді өмір салты үшін, совет билігі «артта қалған» деп санағаны үшін қазақтар расымен де нысанаға ілінді. Совет билігі қазақтардың көшпенді өмір салтын құртуды көздеді.

Болған жағдайдың геноцид деген анықтамаға сай келетін сипаттары бар, бірақ БҰҰ-ның анықтамасымен сәйкеспейді. Бұл жерде мәселе қазақтардың Ашаршылығы сұмдық болмады дегенде емес, БҰҰ-ның белгілі бір адамдар тобын жоюға қатысты анықтамасына байланысты.

Совет Одағы қазақтарды этнос ретінде жоюды мақсат етті демеймін, бірақ олардың мәдениетін, өмір салтын құртқысы келді. Геноцидтің тағы бір анықтамасы физикалық емес қырып-жоюды қамтиды, мәдени, саяси, әлеуметтік жағын алады. Қазақтардың ашаршылығы бұл анықтамаға сай келеді.

Бұл – өте сезімтал тақырып, сондықтан адамдар «бөтендердің» сөзіне сенімсіздік танытып: «Бұл – біздің тарихымыз!» дейтінін білемін. Бірақ бұл өте маңызды зерттеу, мен тақырыпқа үстірт қарамадым, өмірімнің елеулі бөлігін арнадым. Біздің америкалық тарихымызды әртүрлі мемлекет өкілдері зерттейді. Сондықтан «бөтен» ретінде оқиғаға басқа жағынан қарап, маңызды пікір айтқан шығармын деп үміттенемін.

АҚШ-та совет тарихы әлі де еуропалық тарих саналады, сондықтан оның батыс бөлігіне көп мән береді. Совет Одағын зерттеген әр америкалық зерттеуші Украинадағы аштық туралы естіген. Қазақстандағы Ашаршылық туралы білетіндер аз.

Бұл – үлкен мәселе, біреуін білген адам екіншісінен де хабардар болсын. Кітап Совет Одағының шығыс бөлігіндегі тарихына назар аудартады деп үміттенемін. Бұл аймақ туралы білімімізді толықтырып жатырмыз, 10 жылдан соң жағдай мүлдем басқаша болады деп сенемін.

«Тарихи әділдік» туралы айту менің құзыретіме жатпайды. Оны қазақтар өздері шешу керек. Бірақ ол жайында ашық айту керектігіне сенімдімін. The Wall Street Journal-да колонка жаза бастағалы бері адамдардан хат түсе бастады. Олар отбасының тарихын баяндайды. Көп адамнан көп оқиғаны естідім. Олар тек маған жазып, оқиғаларын мен ғана білмеуге тиіспін деп ойлаймын.

Адамдар бұл оқиғаны ашық айтуға тиіс. Оларды қазақ халқының тарихының маңызды бөлігі ретінде сақтау керек. Кітапты қазақтың «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген мақалымен бастаймын. Қазақстандағы ашаршылық - Батыс үшін де, қазақтардың өзі үшін де 20-ғасырдағы өте маңызды оқиға. Сол кезеңнен қалған жан жарасы әлі жазылмаған адамдар бар. Бұл туралы әңгімелесу алға жылжуға сеп болады.

ҚОҒАМДАҒЫ АШТЫҚ ТАҚЫРЫБЫ МЕН ЖОСПАРЛАР ТУРАЛЫ

Қазақстан билігінің Ашаршылық тақырыбын қозғағысы келмеуі – ауқымды әрі күрделі мәселе. Бұл жерде мен тек жорамал жасай аламын. Оның бірі – Қазақстан үкіметі Ресеймен қарым-қатынасын бұзғысы келмейді. Екі мемлекет өте тату. Билік пікірталасты өрбіту Голодомор мәселесі қатты ушыққан Украинадағыдай жағдайға соқтырады деп қауіптенеді.

Оны президент Нұрсұлтан Назарбевтың сөзінен байқауға болады, 2012 жылы Астанада Ашаршылық құрбандарына арналған ескерткішті ашқан кезде ол: «Бұл тақырып туралы сөйлесуіміз керек, бірақ оны саясиландырудың қажеті жоқ» деді. Сол кезде Голодоморды тұспалдаса керек.

Бірақ басқа себептері де толып жатыр. Украинада режим алмасты, ал Назарбаевтың өзі - совет кезеңінің өкілі. Қазақстанда орыстар өте көп тұрады, көп этносты қоғам. Қазақстандық зерттеушілерден неліктен қоғамда терең талдау жасалмайтынын сұрадым. Олардың бірі былай деді: «Біз көшпенді болған едік, советтік модернизациядан соң советтік заманауи қоғамға айналдық». Совет кезеңінің адамдар санасында қалдырған ізі екіжақты екені байқалады.

Қазақстанға жеті-сегіз рет келдім. Бір рет келгенде бір жылдан астам тұрдым. Орысша жақсы сөйлеймін, ұзақ уақыт қолданбағандықтан қазір сәл «тот басып» қалды. Қазақша оқи аламын, бірақ сөздікпен, баяу оқимын. Қиын кезде көмекшілер алдым.

Ең бастысы байқап көру керек деп санаймын. Қазір Арал теңізі туралы кітап жазуды бастадым. Бұл да Батыс үшін түсініксіз, жаңа тақырып. Әдетте оны өзен суын бұру туралы «Мәскеудің саясаты» ретінде сипаттайды. Бірақ бұл – ең әуелі Орталық Азия тарихы.

Оны жергілікті деңгейде зерттеймін деп үміттенемін. Ашаршылықтан айырмасы, бұл оқиғаның куәгерлері тірі, сондықтан айғақтар жинап, естеліктер мен мұрағат құжаттарын қосу керек. Тарихшылар баяу жұмыс істейді. Әлі он жыл еңбектенетін шығармын.