Азаттық радиосы

«Хандар неге қанға құмар болады?» Жаңаөзен оқиғасы туралы жырлар

Аян ҚАЛМҰРАТ

Жел. 15, 2021

Осыдан тура 10 жыл бұрын Жаңаөзен оқиғасы кезінде полиция бірнеше ай бойы еңбек шартын жақсартуды талап еткен мұнайшыларға оқ атты. Ресми мәлімет бойынша, 17 адам қаза тапқан. Құқық қорғаушылар опат болғандар саны бұдан әлдеқайда көп екенін айтады. Оқиға куәгерлері бейбіт халыққа оқ атуға бұйрық бергендер «жауапқа тартылмады» дейді.

2011 жылғы 16 желтоқсан күні болған қантөгістің БАҚ бетінде қалай қамтылғанын билік мұқият қадағалады. Оқиғадан соң мемлекеттік басылымдар Жаңаөзенде наразылыққа шыққан мұнайшыларды «арандатушылар» деп айыптады. Жұрт тәуелсіз ақпаратты санаулы ғана оппозициялық һәм бейтарап басылымдардан біліп отырды. Мұндай басылымдарда ақын-жазушылар мен қайраткерлердің билікті сынап, марқұмдарды жоқтаған жырлары жарияланды. Қазақстанда мемлекеттік басылымдар қантөгіс туралы айтудан әлі күнге дейін қашқақтайды.

Азаттық Жаңаөзен оқиғасының он жылдығына орай сол кездері жазылған қаралы өлеңдерді топтастырып шықты. Қаламгерлер қантөгістен кейін қатты шошып қалғанын, Жаңаөзеннен қалған жара әлі жазылмағанын айтады. Олар өлеңдерінің жазылу тарихы мен одан кейін қандай қысым көргенін әңгімелейді.

Аудиодан ақындардың өлеңін өз орындауында тыңдап шығыңыз.

«Қатты ызаландым, қатты күйіндім...» Темірхан Медетбек

Өзім кезінде Жаңаөзенде жұмыс істегенмін. Халқын да, жерін де жақсы білемін. Жаңаөзенде қырғын болғанын сол күні естідім. Қатты ашуландым, қатты ызаландым, қатты күйіндім... Отыра қалып «Қан жібермейді» деп қара сөзбен мақала жаздым. «Жеті айдан бері билік спектакль көрді ме? Неге осыған дейін олардың талабын ескермеді? Неге шара қолданбады?» дедім.

Оқиғадан соң бірнеше телеарнадан тілшілер хабарласты. «Жоғары жақ көзге көрініп жүрген қайраткерлердің тізімін жасап, Жаңаөзенде наразылық білдіргендерді әшкерелеп сөйлесін деп жатыр» деді. Бірақ мен «Сендердің талаптарыңды орындай алмаймын. Мен Жаңаөзен жағындамын. Соған шыдасаңдар, бере алсаңдар, келіңдер» дедім. Бірде-бір тілші келген жоқ.

Билікті сынаған өлеңдерімнен кейін маған түрлі шектеу қойып тастады. Жиналыстарға шақырмайды, шараларға қатыстырмайды, сөз бермейді дегендей... Жазушылар одағында жыл сайын стипендия беретін. Осы өлеңдерімнен кейін [Жазушылар одағының сол кездегі төрағасы Нұрлан] Оразалин 10 жылдан аса уақыт стипендия бермей қойды.

Мен сол кездегі принципімнен әлі қайтқам жоқ, қайтпаймын да. Оппозициядағы қайраткерлер Жаңаөзен оқиғасының жылдығын атап өткенде «Естеріңді жиыңдар» деген өлеңімді оқыдым.

Қатыгез билік жеті ай бойы аптаптың астында,

Жердің шетінде, желдің өтінде

Шындық сұраған жандарды оқ атып, қырып салды.

Өз жерінде өз жері адам айтқысыз бүлік салды.

Күн қанталап, ай дегенің тозған шүберектей бозарып атты,

Елімнің ішінде ібілістер билеп, сайтандар сөз алып жатты.

Біз болсақ шыдай алмастан,

Алатауға асылып жыладық,

Қаратауды құшақтап, ашынып жыладық,

Атыраудай тасынып жыладық,

Алтын бесігіміз Алтай тауға,

Бас ұрып жыладық,

Бірімізден біріміз асырып жыладық,

Сарыарқаның үстінде етпетімізден жатып жыладық,

Қайғыға батып жыладық.

Өлеңнің толық нұсқасы

«Адамның жаны түршігетін нәрсе». Ұлықбек Есдәулет

Жаңаөзен туралы өлеңдер циклінен соң, сол кездегі Жазушылар одағы төрағасының айтысына қарағанда, бір адамдар келіп, мен туралы сұрақтар қойған екен.

Кейін Қазақстанның бірнеше қаласында бір шара өтетін болып, Маңғыстауға жеткенде ұйымдастырушылар «Аға, саяси өлеңдер оқымай-ақ қойсаңыз. Ел тұтанып кетеді. Жаңаөзеннің жылдығы жақындап қалды. Қан төгілсе, сіз жауап бересіз» деген әңгіме болды. «Жарайды» деп, махаббат туралы өлең оқып тұрып, арасында «Намыс туралы баллада» деген өлеңді оқып жібердім. Ол Жаңаөзен оқиғасы туралы жыр еді. Бір кезде залдан апталдай-апталдай төрт-бес жігіт рухтанып ұшып тұрып, сахнаға атып шығып кетті де, қолын аспанға білеп тұрды. Өзім де сасып қалдым. Ондайды күткен жоқпын. Ары қарай жалғастырсам, бүкіл зал тұрып кете ме деп, өлеңнің тақырыбын ауыстырып жібердім. Кейін Жаңаөзен туралы бірнеше өлеңімді жинағымды шығарғалы жатқан баспа шығартпай тастады.

Өз халқың өзіңді атып жатқаны сияқты адамның жаны түршігетін нәрсе болды. Қазақта жұма – қасиетті күн. Ондай күнде қан төгілмеуі керек. Ал енді тап сол күні қан төгілгені мені ширықтырып жіберді. Өлеңді, шынын айтсам, тоқтай алмай жаздым.

«Тарылдың деп несіне мұнша, Заман?»

Толқып еді алаңда мың сан адам,

Құныкерлер қынадай қырып салды,

Құмырсқадай өз халқын құл санаған.

Бостандықты қылтиып қауыз жарған,

Жайпап өтті қанды қол жауыз жалған.

Арыстанды талады шибөрілер

Арыстардың қанымен ауызданған.

Қазақстан қаралы,

Қан сасыған,

Қаныпезер құлқыннан жан шошыған.

Адамзаттың боялды ары қанға,

Жаңаөзеннің қанқұйлы моншасынан.

Өлеңнің толық нұсқасы

«Шарасыз күйге түсіп жыладым». Елена Әбдіхалықова

Көшеде балалардың оқ атқан жасақтан қашып бара жатқан видеосын көргенде қатты қорқып кеттім. 16 желтоқсан азаттық алған күніміз ғой. Сондай күні осындай болып жатқанда біздің әлі азат емес екенімізді біртүрлі түсінгендей болып қалдым. Көзіме тоқтамай жас келді. Әбден жыладым. Шарасыз күйге түсіп жыладым.

1932 жылғы ашаршылыққа да, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасына да, 2011 жылғы Жаңаөзен оқиғасына да баға бермеген мемлекетпіз ғой. Ашаршылық туралы енді-енді айтылып келе жатыр, онда да қорқақтап-үркектеп...

Бұл өлеңді 16 желтоқсан күні жаздым да, өңдеместен «Жас Алаш» газетіне жібердім.

Он алтыншы желтоқсан –

Он алтыншы жыл елес!

Бір ғасырға басса да,

бітпей қойды-ау бұл егес!

Он алтыншы желтоқсан –

Күн бе осы күйелеш?!

Күңіренген санамда

Бір он алты бұл емес...

Он алтыншы желтоқсан –

Жаз күлкімнен жүр елес!

Жарты көңіл жұртымды

Жаншып жатыр дүрелеш!

Өлеңнің толық нұсқасы

«Шындықты айту керек болды». Cәрсен Қадыр

Өте қиын жағдай болды. Жаңаөзенде ағайын-тумамыз тұрады. Әңгіме тек ағайын-тумада емес. Тып-тыныш заманда оқ атылды дегеннен ел шошып кетті.

Таныс адамдарымыздың балалары өлді. Ауылда бірге өскен, бірге жүрген Базарбай Кенжебаев есімді азамат бар еді. Бостан-босқа өліп қалды. Бір отбасы содан зардап шекті. Келіншегі өлді, қызы тағы кетті. Соның бәрінің әсерімен жазылған өлең ғой. Сол кезде қолдан келер қайран жоқ. Шындықты айту керек болды.

Жаңаөзенде ендігі,

Таң атпайды жоқтаусыз,

Айтылмайды алғы сөз,

Ақорданы боқтаусыз,

Мәңгі қалды жүректе,

Сенің салған ылаңың.

Алақанға тосып ұстап шырағын,

Маңдайына мұң азасы мәңгі есіп,

Қара орамал келе жатады қан кешіп.

Қарғап жатыр қара жер,

Көп қыршынның моласы,

Қарғап жатыр қамығып,

Қанға бөккен даласы.

Өлеңнің толық нұсқасы

«Қатты соққы алдым». Рахат Қосбармақ

Қырғынды естіген кезде есімізден айырылып қалдық. Не болып, не қойғанын білмей, мәңгіріп, үш-төрт күнге дейін өз-өзіме келе алған жоқпын. Кіресілі-шығалы жүрдім. Ашық күнде адамдарды қуалап атады деген мүмкін емес нәрсе болып көрінді. Бала күнімізде ондайды фильмнен ғана көруші едік. Қатты соққы алып, есімді жия алмай жүрдім.

Адамның жанына түскен жара әлсін-әлсін найзалап, әлсін-әлсін шошытып отырады ғой. Кейін алаңға барып, халықпен бірге жүрдік. Сол кезде де өзіме-өзім келе алмай жүрдім. Бір түс сияқты… Одан бұрын да билікке емешегім үзіліп, бүйрегім бұрып жүргені жоқ еді, бірақ соншалықты залымдыққа, жауыздыққа барады деп күткен жоқпын.

Сол кездері Қазақстандағы барлық мемлекеттік телеарна наразылыққа шыққандарды әбден қаралады. «Тойынғандар», «семіргендер», «тәуелсіздікті көтере алмай жүргендер» деп айтпаған нәрсесі қалмады. Содан бері он жыл өтті, әлі теледидар қарамаймын.

Бұл өлеңнен соң тікелей болмаса да, астыртын қысым болды. Көзге ілмей, қоғамнан бөлектейді, қызметтен шеттетіп, халық жиналатын шараларға шақырмайды. Мені бұл қоғамда жоқ адам сияқты елеусіз қалдырды. Бірақ мен оған қиналмаймын. Маған биліктің ықыласы, байшікештерінің махаббатының түкке қажеті жоқ. Көпшіліктің алдында арым таза болып, кейін ұрпағым жұртқа тіке қарай алса деймін.

Қантөгістен кейін көзімнен жас та, көңілімнен бір жол өлең да шықпады. Солай жүргенде бес-алты күннен соң бәрі төгілді.

Бұл неткен күн, неткен күн?!

Бұзылып, шырқым кеткен күн.

Бұлағайдың күні бұрқырап,

Бұлт құрсаған көктен күн.

Бұғалық салып, бұлқынтып,

Бұздай әскер жеткен күн.

Бозторғайы даланың

Бұл-бұл ұшып кеткен күн.

Басымыздан бақ тепкен күн,

Бассыз билік өктем күн.

Бас имейтін ерлерді

Басыбайлы еткен күн.

Өлеңнің толық нұсқасы

«Ұрпағымыз көп қазбалайтын оқиға». Әлібек Шегебай

Түнде Жаңаөзеннен келген видеоларды көріп, қатты әсерлендім. Көзім ондайға үйренбеген. Сұмдықты көріп отырып, бей-жай қарай алмадым. Адамдардың дауысы, сол жердегі жағдай қатты әсер етті... Адам ретінде қиналдым. Жанымды қоярға жер таппай қиналып кеттім. Кіжіндім, ызаландым.

Жаңаөзен оқиғасы – біздің қасіретіміз. Тарихымдың бетіне үлкен әріппен жазылған ұлы оқиға. Бұған әлі талай айналып соғамыз. Мұның айтылатын, ашылатын әлі көп тұсы бар. Қазір құпия жағдайда қалды. Алда ұрпағымыз көп қазбалайтын оқиға. Жаңаөзен құрбандарының да ерекше аталатын, бәрі түгел ақталатын күн келуі керек.

Жаңаөзен де, Желтоқсан да Тәуелсіздік мерекесінің тасасында қалып қойып жатыр. Бәрі тым-тырыс. Жаңаөзен оқиғасы тіпті болмағандай отырады. Қаншама адамның көзі жасы төгілді... Өзін жеке атап, қаралы күндерді еске алуды, марқұмдардың сол кездегі ерліктеріне тағзым жасауды өз деңгейінде өткізе алмай келе жатырмыз.

Жаңаөзен туралы өлеңдерім жарияланған соң көп кісі хабарласып, ыстық ықыласын бітірді. Кейін Ұлттық қауіпсіздік комитетінде істейтін таныстарым «өлеңдеріңе байланысты тізімге ендің» деп құпия түрде ескертті. Сөйтіп бес жыл бойы кітаптарымның шығуы, қандай да бір қызмет сияқты мәселелерде қағажу көрдім. Баспалардың өзі сұратып алып, жазушылар одағының ұсынуымен жылдық жоспарға енген кітаптарым Астанаға барады да, мақұлданбай қайтып жатты. Кейін «сіздер келісім бердіңіздер ғой, неге олай болып жатыр?» деп сұрадым. Маған «сен қара тізімге еніп қалған екенсің» деді.

Жаңаөзен оқиғасы болған түні таңға дейін бес өлең жазылды. Өлең келіп жатыр, келіп жатыр… Адамның жаны қиналғанда солай болады екен ғой.

Атқан шақта арайланып таң алдан,

Ақиқаты аңыз болып таралған,

Аналық пен аталық боп түйіскен,

Түйір қаннан бар адамзат жаралған.

Көмкерсе де көңіл атты белес мың,

Оңашада өз ойыммен кеңестім.

Қан ағызып, бөленуді құрметке,

Құдай ақы, түсіне алар емеспін.

Болғанымен ақ-қарасы, жолағы,

Бар адамзат – тіршіліктің қонағы.

Тақпасына тамырымен байланған,

Хандар неге қанға құмар болады?

Өлеңнің толық нұсқасы

«Әділ төрелігі берілмеді». Тоқтарәлі Таңжарық

16 желтоқсандағы Тәуелсіздік мерекесінен кейін жұмысқа шықсам, әріптестерім «Естімедің бе? Жаңаөзенде қырғын болды ғой!» деді. Интернетті ашсам, неше түрлі видеолар тарап жатыр екен. Мүлдем күтпеген жайт болды. Тәуелсіздік кезінде қарапайым халыққа оқ атылады, қан төгіледі деп ойламайсың. Сол сәттен туған жыр еді.

Кейін бір газеттің тілшісі келіп менен сұхбат алды. Біраз уақыт шықпады. Кейін әлгі журналисті көріп, себебін сұрап едім «жоғары жақ бұл кісінің сұхбатын беруге болмайтынын айтты» деді. «Жаңаөзен туралы өлең жазыпсыз ғой» деді.

Бұл қырғынның әлі әділ төрелігі берілмеді. Әзір беріледі деп те ойламаймын. Қырғынға қатысты адамдар әлі билікте отыр. Ашылмаған сыр, бізге жетпеген ақпарат әлі көп.

...Мен енді тарихқа сенбеймін,

Оның бұлыңғыр тұманына шөккен қасіреттер қаншама?!

Бейуақ жанға түскен жараны қалай, емдер кім.

Мезгіл дауылы ұмыттырар болса да...

Жоқ!

Оны сазды мерекелер мен көңілді кештер бүркей алмайды.

Қағанның ақжарма сөздері де ақталуға жеткіліксіз.

Бізге қазір Уақыттың өзі үрке қарайды:

Сағат тілі баяу сырғиды... кеш... құлықсыз...

Ұясы бұзылған бозторғайдың шырылын тыңдап көрдің бе,

Жалғызынан айырылған заржақ ана не деп боздайды?

Мұндай жоқтауды тыңдауға төзімі жетпес жердің де...

Кәрі қобыз шанағы нені козғайды?

Өлеңнің толық нұсқасы

«Дүниеден түңіліп отырдым». Болат Жетекбай

Ол кезде интернет онша жақсы емес еді. Түнімен ұйықтамай, халықаралық сайттардың бәрін ақтарып, не болып жатқанын бақылап отырдық. Ұйқы қашып кеткен. Арасында кейде отырып, өзіңнен өзің еңкілдеп жылап жібересің...

Сол кездері өлең жазбақ түгілі өз ойыңмен, ішкі дүниеңмен арпалысып, дүниеден түңіліп отырдым.

Мен не дейін?

Ел қырылған күн еді.

...Содан кейін шаңды боран үдеді.

Солып қалмай соға берді әйтеуір

Соры қалың қазағымның жүрегі.

Арқа сүйер Отанына сеңгірдей

Сенген күйі інім өлді өндірдей.

Гүл-өмірін жұлып кетті жалғыз оқ,

Ақ боранда адасқан жоқ жол білмей.

Тағы бір оқ сұлатқанда досымды,

Аққан судай алқызыл қан жосылды!..

Көкке қарап көк бөрідей ұлыған

Оның зары ел зарына қосылды.

Өлеңнің толық нұсқасы

«Қолында шыбығы жоқ халықты атып тастады». Ырысбек Дәбей

Мен ол кезде «Қазақ әдебиеті» газетінде істейтінмін. Мереке қарсаңында Тәуелсіздіктің 20 жылдығына орай нөмір әзірледік. Жақсы бір көңіл күймен, кіршіксіз сеніммен мақала жаздым. Тәуелсіздікке деген жақсы бір көңіл-күй болды. Ал ертеңіне түс әлетінде Жаңаөзен оқиғасы болды…

Лапылдап бердеңе жазасың, соған сенесің – бәрі құрыды. Сенімге селкеу түсіп, аяулы нәрселерің күйрегендей күй кештім.

Өз халқын өзі аямады. Қолында шыбығы жоқ халықты атып тастады. Бейбіт күнде өз халқыңа оқу ату деген кешірілмейтін, өзін азаматпын деп санайтын адамдардың ішінде бітпейтін бір жара болып қалады.

Жолға қарап жоқ іздеп

жанарынан жас ағар,

Көкірегіне шер қатқан

ата менен апа бар.

Қан мен жасы көк мұздың

қатқан қанжар ұшына,

Желкемдегі жетім ай

Желтоқсан деп аталар.

Қарашығыма қамалып

қасіреті зілмауыр,

Обалынан өртеніп

отқа оранып тұрды ауыл.

Маңдай тері тамшылап

өмір кешкен бейбаққа,

Қалай қанжар сілтеді

есі аусысқан бұл бауыр.

Өлеңнің толық нұсқасы

«Қанқұйлы ізін көрдім жендеттердің». Жұмабек Мұқанов

Жазушы, ақын, тарих зерттеушісі Жұмабек Мұқанов 2017 жылы қаңтарда 62 жасқа қараған шағында дүниеден өтті. 2011 жылғы оқиға жайлы «Жаңаөзен, жарығым-ай» атты өлең жазған.

Зерттеуші Бақтыбай Жайлау ақын туралы мақаласында былай дейді: «Ақын азалы зарында 2011 жылы әлеуметтік әділетсіздікке төзбей, ақ-адал ақысын талап еткені үшін қырғынға ұшырап, саясаттың құрбаны болып кеткен қыршын жастар мен құқығы тапталып, сергелдеңге салынған қаралы қауым үшін қабырғасы қайысып тұрып қайғырады. <...> Ондағы ашынған ақындардың еттен өтіп, сүйекке жетер сөздерінен ар азабын сезініп, шын өкінсе, әріптестері мен ізбасарларына сабақ болар ма еді деген ізгі ұсынысым бар. Жұмабек ағамның жүрегі бар жанды ойландырмай қоймайтын жыры да солардың қатарында».

Жаңаөзен,

Сен деп келдім,

Ел деп келдім.

Тапталған ар-намысым,

Нәубет көрдім.

Сан қилы тағдырлардың

Арасынан

Қанқұйлы ізін көрдім

Жендеттердің.

Жаңаөзен,

Сен көркем едің,

Өзегім от шарпиды...

Өртенемін.

Ұйлыққан төбеттерді

Көзім көрді,

Милыққан жүздерінен

Жиіркенемін.

Өлеңнің толық нұсқасы

Беттеген: Айя Рено

Иллюстрация: Жанара Қаңтарбай

Дыбысты өңдеген: Сапар Есентүгел