Жаңа Конституциядағы тіл мәселесі неге дауға айналды? Қостілділік қайдан шықты? Оны кімдер қолдады, кімдер қарсы болды? Тәуелсіздіктен кейін бір жылдан соң қабылданған жаңа Конституция мемлекеттік тіл дауын шеше алмады. Себебі неде? "Азаттық радиосына – 70 жыл" подкасының бүгінгі эпизодында осы туралы айтылады.
Подкасты тыңдаңыз:
Эпизодтың қысқаша мазмұнын мәтін түрінде де ұсынамыз:
ЖАРТЫ ЖЫЛДАН КЕЙІН ЖАРТЫ ЖЫЛДЫҚ ТАЛҚЫЛАУ
Қазақстанда тәуелсіздік жарияланған соң жарты жыл өткенде Конституция жобасы әзір болады. Оны талқылауға қоғам, билік және демократиялық қозғалыстардың барлығы дерлік атсалысты. Заң жобасы ұсынылғаннан кейін елдің сол кездегі президенті Нұрсұлтан Назарбаев ел ішіндегі кездесулерде оның маңызын түсіндіруге тырысты.
Сол уақытта билік өкілінің сұхбаттарына қоса, Қазақстанда арнайы "президент сағаты" өтіп тұратын.
1992 жылдың жазынан бастап осындай кездесулердің негізгі тақырыбы Конституция болса, соның ішінде тіл мәртебесі айрықша назарға ілікті.
Қоғам екі лагерьге бөлінді. Оның бірі қазақ тілі дербес мемлекеттік тіл ретінде жариялану керек деген ұстанымда болса, екіншілері қазақ тілімен қатар ресми тіл ретінде орыс тілінің де арнайы мәртебемен бекітілуін талап етті.
Алғашқылары 1989 жылы қабылданған Тіл туралы заңға сүйенді. 1989 жылы 22 қыркүйекте Қазақстанда "Тілдер туралы" заң қабылданған болатын. Онда сол кездегі Қазақ ССР-нің мемлекеттік тілі – қазақ тілі, ал орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі деп бекітілді.
БІР ҚАРСЫЛЫҚ
1992 жылы Азаттық радиосы эфирінде де, жергілікті БАҚ бағдарламалары мен беттерінде де осы тақырып жиі талқыланды.
Қазақ тілінің жеке-дара мемлекеттік тіл болып бекітілуіне кедергілер көп болды. Ешкім мемлекеттік тілге қарсы шықпағанымен, оған орыс тілін қосарлана қолдану талаптары мен өтініштері жалғасып жүретін.
Сондай кедергілер, әсіресе, ұлттық азшылық өкілдері басым саналған шеткері облыстарда жиі байқалған. Азаттық радиосы 1992 жылы желтоқсан айының басындағы хабарларының бірінде осындай жағдайдың біріне тоқталған.
Онда сол кездегі Шығыс Қазақстан облысының орталығы Өскемен қаласында 15 мыңдай адам жиналған бейбіт шерудің болғаны айтылады. Жиналғандар қазақ тілімен қоса орыс тілінің де ресми тіл, яғни мемлекеттік тіл болуын талап еткен. Осы бағытта басқа да акция, іс-шаралар болып тұрған.
БІР ҚОЛДАУ
1992 жылы 9 желтоқсанда ашылмақ сол кездегі парламент – Жоғарғы кеңестің 9-сессиясында Конституция жобасы және ондағы тіл мәселесін талқылау жоспарланған.
Сессия басталмай тұрып, сол кездегі президент Назарбаев қоғам өкілдері, студенттермен кездесу өткізіп, "президент сағатына" қатысады.
Ал Жоғарғы кеңестің сол кездегі төрағасы Серікболсын Әбділдин сессия басталардан бір күн бұрын, яғни 8 желтоқсанда баспасөз мәслихатын өткізіп, парламенттің алдағы жоспарымен таныстырады.
Парламент төрағасы Конституция жобасын талқылау барысында күйіп тұрған тұрған тіл мәселесіне арнайы тоқталады. Талас-тартыстың барын да жоққа шығарған жоқ. Азаттық радиосының 1992 жылғы 8 желтоқсанда эфирінде қазақ тілінің мемлекеттік тіл болуын қолдайтындар жайында да айтылған.
"Серікболсын Әбділдин журналистердің сауалына орай Конституция жобасына 18 мыңнан астам ұсыныстың түскенін айтты. Тіл мәселесінде ерекше пікір қайшылығы бар екенін баса айтты. Бұл мәселеде қолдау көрсетіп жатқандар да жоқ емес. Мәселен, Алматыда орналасқан Украин мәдени орталығының төрағасы ғылым докторы, профессор Александр Гаркавец "заң жүзінде мемлекеттік тіл де, ұлтаралық тіл де қазақ тілі болуы керек" деп мәлімдеді" деп хабар таратқан Азаттық радиосының Алматыдағы тілшісі Қиял Сабдалин.
СЕССИЯ КҮНГІ АКЦИЯ
Сонымен, Қазақстан Жоғарғы кеңесінің 9-сессиясы ашылатын 9 желтоқсан да келіп жетті. Сессия мәжілісінің ашылуы сағат 10-ға белгіленген. Сол кезде парламент үйі алдында тіл мәселесіне алаңдаған ондаған адам жинала бастайды. Олар өз акциясын пикет деп атайды. Азаттық радиосының Алматыдағы тілшісі Саясат Бейісбай олармен жолығып, пікірін біледі.
Жиналғандардың бірі "Желтоқсан" ұйымының төрағасының орынбасары "біріккен "Азат" партиясының мүшесімін" деген Батыр Құдайбергенов өздерінің "Қазақ жерінде мемлекеттік тіл тек қазақ тілі болсын" деген талаппен келгенін айтады. "Орыс тілінің өз елі бар" дейді ол. Ол осы орайда өзінің қолында 500-ден аса азамат қол қойған хат бар екенін білдіріп, өздеріне оқу орындарынан да осындай талаппен келіп жатқандар барын баяндайды.
Батыр Құдайбергенов Азаттыққа берген сұхбатында депутаттар өз талабын орындамаса, оқу орындарынан - студенттерді, жалпы көпшілік қауымды көтеріп, наразылық акциясына шығатынын айтады.
Сағат 11-ге тақаған кезде осы жиналғандар қатарына студенттер де қосыла бастайды. Кейбір оқу орындарынан келген студенттердің жетекшілерімен бірге жүргені айтылады.
Өзін Бейсекүл Құлманова деп таныстырған адам өздерінің Жамбыл тамақ және жеңіл өнеркәсіп институтының Алматыдағы филиалынан келгенін айтады. "Қазақ тілінің қатарынан орыс тілі де мемлекеттік болып кетсе, мәселенің шешілмегені" дейді ол. Айтуынша, ол институттың бір топ студентін бастап әкелген. Олардың да талабы – тек қазақ тілі мемлекеттік тіл болуы керек.
"АЛДАМШЫ ФОРМА"
Халықтың осылай мазасызданатын жөні бар. Қазақ тілі Конституция жобасына мемлекеттік тіл ретінде белгіленеді. Бірақ мәселе одан кейінгі айтылатын орыс тілінің қолданыс аясында болып отыр. Өйткені жобада орыс тілінің де мемлекеттік тілмен қатар еркін қызмет етуі қамтамасыз етілетіні айтылған. Бұған қоса, жобада мемлекеттік тілді білмеудің айыбы жоқ екендігі атап көрсетілген. Одан да маңыздысы бұл мәселе сол кездегі президент Назарбаевтың аузымен айтылып отыр. Ел басшысының талқылау бітпей жатып, өзі көпке қолайлы деп тапқан нұсқасын тықпыштауы азаматтарды қатты алаңдатқанын байқаймыз.
Жоғарғы кеңестің 9-сессиясы басталып, парламенттегі талқылау басталған кезде президенттің ұсынысына түсіністікпен қарау туралы айтқан депутаттар болған. Бірақ олар мұндай мәмілегерлік нұсқа қазақ тілінің қолданыстағы аясын өзгертпейтінін айтып дабыл қаққан. Азаттық радиосының 1992 жылдың 11 желтоқсаны күнгі эфирін тыңдасақ, депутат, ақын Мұхтар Шаханов парламент мінберінде мынандай пікір білдіреді:
"Рас, президентті де түсіну керек шығар. Ол кісі республика халықтарының бірлігі мен тыныштығын ойлайды. Біздің де тілегіміз – сол. Бірақ кейбір депутаттардың айтуынша, қостілділік компромистік нұсқа болып отыр. Бірақ Шерхан Мұртазаша айтқанда, бұл – қазақ тілін баяғы таз қалпына қайта әкелу деген сөз".
Ал депутат Шерхан Мұртаза осының алдында билік тармақтарының барлығы бас қосқан жиынның бірінде былай деген еді:
"Осында орыс тілі мемлекетттік тілмен қатар тұрсын деген пікірлер айтылып жатыр. Онда оның мемлекеттік тілден қандай айырмашылығы бар?! Бұл – алдамшы форма. Бұл формула "таспен ұрсаң да, жапалақ өледі, жапалақпен тасты ұрсаң да жапалақ өледі" дегеннің кері. Сондықтан орыс тілі мемлекеттік тілмен қатар тұрады деу – артық. Меніңше, орыс тілін еркін қолданыстағы тіл деу керек".
"ҚАНЫ СОРҒАЛАҒАН ШОВИНИЗМ"
Азаттық радиосының сол кездегі хабарларына қарағанда, Конституцияда мемлекеттік тілдің қатарына орыс тілін қосарландыруды жақтайтындар қазақ тілінде сөйлейтіндердің аздығын желеу етеді. Ал оған қарсылар қазақ тілінің жалғыз қолданылатын елі Қазақстан екенін атап көрсетіп, Конституцияға енбегеннен "ұлы орыс тілінің" орны кемімейтінін айтады.
Сол кездегі Семей облысынан сайланған халық депутаты Александр Княгинин парламенттегі талқыда тіл мәселесінің бірінші кезекте ар-ождан мен мәдениетке қатысты жай екенін еске салады. Ол оны саясиландыруды көздейтіндерді "қаны сорғалаған шовинистер" деп айыптайды.
"Біз осы сессияға жүрер алдында семейлік жерлестерімізбен жолығып, сессияда ұлт мәселесі туралы ешқандай пікірсайыс болмайды деп болжағанбыз. Бірақ мұндағы депутаттар төбемізден жай түсіргендей етіп отыр. Тіл мәселесі ешқашан саясат болған емес. Бұл – ең алдымен ар-ождан, ұят мәселесі. Орыс тілі отбасы, ошақ басында қалады дегендердің әрекеті – қаны сорғалаған шовинизм!" дейді депутат Княгинин парламент мінберінен.
Азаттық радиосының шолушысы Талғат Көкбұлақ сол кездегі осы мәселені талқылаған хабарларының бірінде қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына 1989 жылы қабылданған тіл туралы заң негіз болатынын айтады.
"Қорыта келгенде, Қазақстанның жаңа Негізгі заң жобасына 1989 жылы қабылданған Тіл туралы заңын негіз етіп, соны мақұлдау істің ең абзалы болмақ. Мұның басқа шарасы да жоқ сияқты" дейді ол Азаттық эфирінде.
ТІЛ ҮШІН ӘЛІ БІТПЕГЕН ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢ
Ақыр соңында 1993 жылдың 28 қаңтарында Жоғарғы кеңестің 9-сессиясында тәуелсіз Қазақстанның жаңа Конституциясы да қабылданады. Онда "Конституциялық құрылыс негіздері" бөлімінде қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі былайша бекиді:
"Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл - қазақ тілі. Орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі болып табылады. Мемлекет ұлтаралық қарым-қатынас тілі мен басқа да тілдердің қолданылу аясын сақтауға кепілдік береді, олардың еркін дамуына қамқорлық жасайды. Мемлекеттік тілді немесе ұлтаралық қарым-қатынас тілін білмегендік себептері бойынша азаматтардың құқығы мен бостандығын шектеуге тыйым салынады".
Осылай солғындап келеді де, Конституцияның "Өтпелі кезең ережелері" бөлімінде тілдің маңызы тіптен бояуынан ажырай түседі. Онда былай делінген:
"Өтпелі кезеңде мемлекеттік тілді еркін және тегін оқып үйрену үшін жағдай жасалсын, осы кезеңде Қазақстан Республикасында іс қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі".
Баршаға белгілі, бұл Конституцияның ғұмыры бар болғаны екі-ақ жылға созылды. Бірақ одан кейін 1995 жылы қабылданған Негізгі заңда да мемлекеттік тіл мәселесі екіұшты күйде қала берді. Қайта орыс тілі мемлекеттік мекемелерде қазақ тілімен бірдей ресми түрде қолданылатын құзырға ие болып шыға келді...
"Азаттық радиосына – 70 жыл" подкасының келесі эпизодында Қазақстан тәуелсіздігінің бір жылдығы туралы шолу жасалмақ.
Подкастың барлық эпизодын Азаттық сайтынан, Apple Podcasts, Google Podcasts платформаларынан және Азаттықтың YouTube-арнасынан тыңдай аласыз.
ПІКІРЛЕР