Түркіменстаннан 250-ден астам қазақ тарихи отанына оралды. Арнайы пойыз оларды Орталық Азиядағы жабық елден Маңғыстау облысына алып келді. Көбі бұл көшті ұзақ күтті. Түркіменстандағы тіркеуден шыққан олар әне-міне көшеміз деп отырғанда коронавирус тарап, шекара жабылып қалған еді. Олар Қазақстан дипломаттарынан көмек сұраған. Азаттық тілшісі отанына оралған қазақтарды Жаңаөзен вокзалынан күтіп алып, Түркіменстандағы өмір мен Қазақстандағы үміті жайлы сұрады.
Түркіменстаннан бір топ қазақ биыл ақпанда арнайы пойызбен отанына оралған. Араға үш ай салып екінші рейс келді. Олардың қашан және қайда келетіні соңғы күнге дейін белгісіз болған. Туыстары да, шенеуніктер де пойыз қайда келіп тоқтайтынын білмеді. Маңғыстау облысы орталығы Ақтау қаласынан 15 шақырымдағы Маңғышлаққа я 150 шақырымдағы Жаңаөзен шағын қаласына келуі мүмкін деп айтылған.
Тек пойыз келетін күні, яғни 13 мамырда рейс Жаңаөзенге тоқтайтыны белгілі болды. Бірақ пойыз нешеде келетінін ешкім білмеді. Жергілікті шенеуніктер қолдарында ақпарат жоғын айтып, сыртқы істер министрлігіне сілтеді. Ал СІМ баспасөз қызметі жауап бермеді. Түркіменстаннан келе жатқандар жақындарына "жолсеріктердің өздері де пойыз нешеде жететінін білмейді, себебі олар да бұл жолмен бірінші рет келе жатыр" деген. Қазақстан мен Түркіменстан арасында тұрақты жолаушылар пойызы қазір жүрмейді.
Түске таман облыс әкімдігі пойыз жергілікті уақыт бойынша 15-16 шамасында Жаңаөзен вокзалына келеді деген ақпарат таратты. Вокзалда адам аяғы аз. Шақырайған күн, 40 градус ыстық және жел қатты соғып тұр.
КҮТУ
Кешкі беске таман вокзалға Түркіменстаннан келе жатқандардың туыстары жинала бастады. Ақтаулық Мұрат анасын, қарындасы мен оның қызын және ағасын күтіп алуға келген. Ол жақындарын былтыр қыстан бері күтіп жүр. Ағынан ақтыра сөйледі. Айтуынша, өзі Қазақстанға 2008 жылы көшіп келген.
— Сол кезде ол жақта пайда жоғын түсіндім. Жұмыс жоқ. Ол кезде тұрақты тұру құжатын және азаматтық алу қиындау болатын. Естуімше, қазір жарты жылда дайын болады. Басында түрлі жұмыстар істеп ақша таптым. Мысалы, ұста болып жұмыс істедім. Қазір бейнебақылау камераларын орнатуымен айналысамын, пәтер сатып алдым, — деді ол.
Жаңаөзен вокзалы. 13 мамыр 2021 жыл.
Кеш батып кетті. Бірақ пойыз әлі жоқ. Күткендер вокзал қызметкерлерінен келетін уақытта қайта-қайта сұрайды. Олар кешкі жетіден соң келеді деп қысқа қайырды.
Станция маңында ескі ПАЗик автобустар тұр. Ешкім күтіп алмағандарды осы автобустармен Ақтаудағы уақытша жатақханаға жеткізетінін естігенмін. Бірақ бұл ақпаратты Маңғыстау облысы әкімдігі растамады.
Вокзал маңында тұрған автобустар. 13 мамыр 2021 жыл.
Қадыр (есімі өзгертілді) әйелін күтіп алуға келген. Ол Түркіменстаннан құжат алуы тиіс, бірақ ол жаққа бара алмай жүр. Қазақстанда туыстарымен тұрып жатыр. Отбасымен Қазақстанға толық көшіп келгісі бар, бірақ көрші елден құжат алу керек. Қадыр бұл құжатты қалай аларын білмейді.
— Мұнда ұлым оқиды. Жақсы стипендия алады. Осында қалғысы келеді. Көп студенттер мұнда қалып қояды, артынан ата-аналары келеді. Қартайғанда балаларыңның жанында болмасаң не үшін өмір сүресің? – дейді ол.
Қадырдың айтуынша, Түркіменстаннан көшуге тағы бірнеше себеп бар.
— [Қазақстанда] өз ісіңді, бизнесіңді бастауға болады. Түркіменстанда енді-енді басталып келеді, бірақ барлығына бірдей рұқсат бермейді. Егер үй салсаң тексеріп, есеп алады, ананы қайдан алдың, мынаны қайдан алдың деп сұрайды. Мысалы, кондиционерді сұрайды. Түбіктегі бар ма дейді. Болмаса үкіметке өткізіп жібереді, - дейді ол.
Қадыр Қазақстанға көшкісі келген қазақтардың көбі өз уаляттарында тіркеуден шыққанын, бірақ пандемия кесірінен Қазақстанға келе алмай қалғанын айтады. Соның салдарынан табыстан, зейнетақыдан қағылған.
Сағат кешкі жеті болды. Перронға егде тартқан адамдар жинала бастады. Көпір астында балалар жүгіріп жүр. Пойыз әлі кешігіп жатыр. Келетін уақыт 22.00-ге ауысты. Вокзал есігіне осы уақытты көрсетіп қағаз іліп қойды.
— Екі бауырым және інім келіншегімен келе жатыр. Төрт адам және балалары келеді. Анам Қазақстанға көшіп келем деп еді, қайтыс болып кетті. Біз садақасына бара алмадық, жол жабық болды. Ешкім бара алмады. Жыл өтсе де, басына барып зиярат ете алмай жүрміз. Осында садақа бердік. Бір жыл күтумен, белгісіздікпен өтті. Түркіменстанға күнде звандадық. Келетін күнді жиі шегерді. Енді міне кездесетін күнде келді, - деді жаңаөзендік Ізбибі.
ҚУАНЫШТЫҢ КӨЗ ЖАСЫ
Сағат кешкі он. Вокзал маңындағы жарықтар жанды. Перрон жағасына полицейлер тұрды. Жиналғандардан теміржол маңына жоламауды, бір-бірін итермеуді сұрайды.
Пойызды күткен жұрт. 13 мамыр 2021 жыл.
Пойыз жақындап қалды. Паровоздың дауысы да естілді. Жұрт шулап қоя берді. Пойыз да келіп жетті. Күткендер полицияның ескертуін ұмытып та кетті, вагондарға жақындап алған. Есік ашылған соң жолсеріктер жиналғандардан артқа бір қадам шегінуді өтініп, баспалдақты түсірді. Жолаушыларды олимпиада чемпиондарын қарсы алғандай қошемет көрсетіп жатыр. Кейбірі пойыздан түсіп үлгермей жатып, туыстары қолын созып жатыр. Келген жұрт көзіне жас алды. Туыстары амандасу үшін кезекте тұр. Кейбірі шашу шашып жатыр. Абыр-сабырдан жұрт жүктерін ұмытып кеткен. Кейін жүктері есіне түсіп, перроннан сөмкелерін алып жатыр.
Түркіменстаннан келген қазақтар. 13 мамыр 2021 жыл.
— Сезіміміз күшті! Қуаныштымыз. Ағайын-жекжатқа, отанға оралып жатқанымызға өте қуаныштымыз. Мұнда екі жыл бұрын болған едім. Толқып тұрмын. Елге қайтатынымызды 10 мамырда естідік, — дейді келгендердің бірі Зейнеш.
Отанына оралған Ажаргүл екіұдай сезімде тұр.
-Түркіменстанда қалған әлі қанша тумаласымыз бар. Солар бізбен келмеген соң, жылағымыз келді, зорға келдік. Бір тумаласымыз қалды, ол келесі рейспен келеді, - дейді ол.
Сегіз вагонның алдында жұрт суретке түсіп жатыр. Бір әйел көз жасын сүртіп, тарихи отанына жеткеніне сене алмай тұрғанын айтты.
— Вагоннан түсе сала жерді сүйдім. Бұл күнге жете алмаймын ба деп қорқып едім. Мені оятшы. Ұйықтап жатқан сияқтымын, - деді Қаршыға Деметова жанында тұрған күйеуіне қарап, — Мен мұнда соңғы рет 2019 жылы болған едім. Қызымды әкелгенмін. Ол осында оқиды, күйеуге шықты. Қызым мені күтті. Балаларым тосты. Бүгін күтіп алды, сондай бақыттымын!
Біраз уақыттан соң перрон маңында көк жейделі полицейлер мен вокзал қызметкерлері ғана қалды. ПАЗик автобустары орнынан қозғалған жоқ. Келген қандастардың барлығын туыстары күтіп алғанын естідім.
КӨШТЕН СОҢ
Келесі күні қандастарға арналған уақытша жатақхана туралы білуге тырыстым. Маңғыстау облысы әкімдігі полиция департаментіне қарасты көші-қон қызметіне сілтеді. Ал департаменттің баспасөз қызметі жатақхана туралы естімегендерін жеткізді.
Түркіменстаннан келген қазақтардың көбі Маңғыстау облысына орналаспақ. Оларды табуға Райхан Дәрібаева көмектесті. Ол біраз уақыт бұрын Қазақстанға келіп алған. 2009 жылдан бері шетелден көшіп келген қазақтардың құқығы үшін күресіп жүр, "Мұнайлы ауданының азаматтық бастамасы" қоғамдық ұйымын құрған. Шетелдегі туыстарын көшіріп алғысы келетін қазақстандықтар да оған қайырылып, кеңес алады.
Біз Мұнайлы ауданына барып, ақпанда келген бір отбасымен кездесті. Олар әңгіменің диктофонға жазылуына қарсы болды. Сөздерінше, Қазақстанға көшер алдында Түркіменстанның арнайы қызметі шақырып, тергеген. "Ол жақта қалған туыстарымызға кесіріміз тиіп кете ме" деп қауіптенеді.
Елге келген кейбір қандастардың сөзінше, Түркіменстан халқы арнайы қызметтен қорқып, артық ештеңе айтпайды, VPN қолданудан қауіптенеді. Бұл елде WhatsApp мессенджеріне VPN арқылы ғана кіруге болады.
— Егер телефоныңнан VPN тауып алса, қашан орнаттың, қанша уақыт қолдандың деп сұрайды, - дейді қандас.
Батыр ауылында Түркіменстаннан келген қандастар көп қоныстанған. 13 мамырдағы пойызбен Қарлыға Сәрсенбаеваны әңгімеге тарттық. Ол жалғыз келген. Түркіменстанда үлкен ұлы мен келіні қалған.
Қарлыға Сәрсенбаева.
— 2020 жылы ақпанда есептен шықтым. Барлығы сияқты бір жыл келе алмай отырдық. Жақында виза берді. Жалғыз келдім. Анда ұлым мен келінім, күйеуім қалды. Соларды сағына бастадым, - дейді ол.
Батырдың тағы бір тұрғыны Түркіменстанда қалған ағасының жағдайына алаңдайды.
— Дашогуз уалятында туған ағам тұрады. Ол қызының ұзату тойына келіп, Түркіменстанға қайта алмай қалды. Қазақстанға визамен келген. Сол жақта тағы бір қызы мен немересі қалды. Жол жабылып, қайта алмай отыр. Түркіменстанда атында үйі бар, соны сатып, осында келгісі келеді. Көші-қон қызметіне хабарласқанбыз. Күтіңіздер деді. Қанша күтуге болады? Жақында зейнетке шығуы керек. Бір жаққа шығуы тиіс, қайда тұрады, зейнетақыны қайдан алады? – дейді Бердібай Сәрсенбаев.
БАРЛЫҚ ҮМІТ ТУЫСТАРЫНДА
Қалаға қарай жолға шықтық. Жолда Райхан Дәрібаевадан Түркіменстан оралған қандастар елге қалай бейімделетінін сұрадым.
— Мемлекеттен көмек жоқ. Келген соң тіркеуге тұруы керек. Туыстарының үйіне тіркеледі. Бұрын біз келгенде квота болған еді. Қазір [Маңғыстау облысында] квота жоқ. Туыстарының шақыртуымен ғана келеді. Келген соң туыстары көмектеседі. Үйіне тіркеуге тұрғызады, зейнетақы алуға қол ұшын созады, дәрігерге қаралуға, жұмыс табуға көмектеседі, - дейді ол.
Райхан Дәрібаева.
Көбі елге көшіп келгенде табысынан айырылады. Себебі Түркіменстанда тіркеуден шыққан соң зейнетақы мен жәрдемақы алмайды. Қазақстан өз аумағында құжат рәсімдеген соң әлеуметтік көмек бере бастайды. Жұмысқа да ресми тіркеуден соң орналаса алады. Сондықтан олар бірнеше ай ақшасыз жүреді. Маңғыстау облысында жұмыссыздық деңгейі жоғары. Екі қолға бір күрек табу қиын. Жұмыспен қамту орталығында жарты я бір жыл кетеді. Олар кәсібилігін дәлелдесе жұмыста қалады. Қандастар елдің жұмыс күші аз солтүстікке көшеміз десе аймақтық квота, үй, көмек беріледі (бұл көмектің сапасына шағым көп, бірақ бұл бөлек тақырып).
— Олар солтүстікке бармайды, себебі барлық туысы осында. Туыстары не бұрын көшіп келген балалары жер алып, үй салып қойған. Бұған қоса, солтүстіктің ауа райына шыдамайды, - дейді Дәрібаева.
Ақтаудан Алматыға жолға шығар алдында 13 мамырда елге оралған тағы бір қандаспен жолығып қалдым. Қауіпсіздігі үшін аты-жөнін атамауды сұрады. Ол Қазақстанда (бұл елді құқық қорғаушылар адам құқығы жиі бұзылатын елдер қатарына жатқызады) еркіндікке мүмкіндік болар деп үміттенеді.
— Түркменстан шекарашылары 260 адамды бір компьютер арқылы тексерді. Қазақстан шекарасында бәрі тез болды. Шекарашылар деректерді планшеттен тексерді. [Түркіменстанда] жұртты "басып тастаған". Байларды аяқтан шалады. Жұмыс жоқ. Өмір сүру қиын. Айлық 20 доллар. Жұмысқа орналасу үшін пара беру керек. Жұрт жұмысынан айырылып қаламын ба деп қорқады. Тіркеуден шыққан соң шекараны жауып тастап, жиған ақшама өмір сүрдім, қарыз алдым, - дейді әйел.
Біз бұл қандаспен Ақтау жағалауында тілдестік. Ол Каспий теңізіне ұзақ қарап отырды.
— Қандай ғажап! Құрбыларым көрмейтіні өкінішті. Оларды осында әкелуді армандаймын. Түркіменстаннан қазақтар ғана қашып жатқан жоқ. Жолын тапқандар Түркияға, Ресейге, Қазақстанға кетіп жатыр. Кейбір қыздар Қазақстанға күйеуге шығып, қалып қалғысы келеді. Студенттер де осында қалғысы бар, - дейді ол.
Халықаралық басылымдар газ бағасы (елдің негізгі экспорттық тауары) құлдыраған тұста Түркіменстанда экономикалық дағдарыс күшейгенін жазып жатыр. Азық-түлікке кезек көбейіп, халық кедейлене түскен. Ресми Ашғабат мұндай хабарларға реакция білдірмейді.
Қазақстан 1991 жылдан бастап шетелдегі қазақтарды елге әкеле бастаған. Содан бері елге бір миллионнан астам қазақ келген. Кейінгі уақытта елге келетін қазақтар азайған. Былтыр 12 мың қоныс аударған. Бұл – отыз жылдағы ең төменгі көрсеткіш. 90 жылдардың басында елге жылына 40 мыңдай қазақ оралатын. Көштің азаюына пандемиядан бөлек Шыңжаңдағы жағдай да әсер еткен. 2017 жылдан бері Қытай мұндағы қазақтар мен ұйғырларды лагерь және түрмеге қамап, елден шығармай отыр деген хабар тараған.