"КПСС мүддесіне қайшы". Ақталған Шәкерімді қаралау 30 жылға созылды

Қарасартов қарсы. Ақталған Шәкерім мұрасын жариялаудағы кедергі

"ЕШКІМ БІЛІП ҚОЙМАСЫН..."

– 1983, әлде 1984 жылдардың бірі болса керек. Бір күні Ұқам "үйге келіп кетші" деді. Барсам, өзінің жұмыс бөлмесіне жеке кіргізіп алды да, қолыма бір папка ұстатып, бір жерге апарып, хатшы қызға машинкаға басқызу керегін айтты. "Тсс, ешкім біліп қоймасын!" деді тағы. Мен жолай сығалап қарасам, машинкамен жазылған қолжазба екен. Көмескіленген жазумен "Шәкерім шығармалары" деп тұр! Ол кезде машинкада қазақша әріптер жоқ, і әрпінің орнына ! белгісін қойып, бірнеше дана шығару үшін парақ арасына көшірме қағаз ("копирка") салып басатын кез. Папканың қалыңдығы екі сантиметрдей болады, шамамен.

Бұл – баспагер Ардақ Кәкітаев. Ол студент кезінде сол кездегі Семей облысындағы туған ауылы Қарауылға барғанда туысы, қарт мұғалім Ұлықбек Байырбековтен осындай тапсырма алғанын әңгімелеп отыр.

Ақын, философ, тарихшы һәм композитор Шәкерім Құдайбердіұлы (1858 - 1931)

Ардақ Кәкітаевтың айтысына қарағанда, қарт мұғалім оған бір папка ұстатып, әлдебір кеңсеге апаруды тапсырған. Алдын-ала келісілсе керек, кеңседегі хатшы Шәкерім өлеңдерін көшіріп машинкаға баспақшы.

Бұл – Шәкерім ақталса да, қаралау науқаны тоқтамаған кез. Бірақ соған қарамастан ақын өлеңі қолдан қолға көшіріліп жатқан. Кітап болып шықпай жатып ел ішіне тарап кеткен астыртын әдебиеттің бірі осы Шәкерім туындылары болса керек.

Азаттыққа сұхбат беруші 1980 жылдардың ішіндегі жағдайды айтып отыр.

"ШӘКЕРІМ ЕҢБЕКТЕРІ ОТАРШЫЛАР МҮДДЕСІНЕ ҚАЙШЫ КЕЛЕДІ"

Ал Азаттық радиосы сол кезде совет режимі жеке басын, туыстарын қудалағанымен қоймай, шығармаларына да тыйым салған Шәкерім Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев туралы хабарларды ұдайы беріп тұрған.

Радионың Түркістан редакциясында әзірленген сондай хабардың жазбаша нұсқасының бірі бүгінге жетіп отыр. Бұл хабар 1973 жылғы 27 қаңтарда, яғни 50 жыл бұрын эфирге әзірленген . Оның жазбаша нұсқасы Астанадағы ұлттық академиялық кітапхананың сирек қорындағы Хасен Оралтайдың жеке қорында сақталған. Хабардың кіріспесі ағылшын тілінде жазылып, хатталып, Шәкерім туралы қысқаша мәлімет берілген.

Азаттық радиосының 1973 жылғы 27 қаңтардағы Шәкерім шығармалары туралы хабарының жазбасы. Хасен Оралтайдың жеке қорынан алынды.

"Халқымыздың ұлттық әдебиеті мен тарихы жөніндегі құнды мәліметтерімен әңгімеленген, еңбектері қараланып отырған ұлттық қайраткерлеріміздің бірі – Шәкерім Құдайбердіұлы. Ол халық арасында көбінесе, "Шәкерім қажы" деген атпен көбірек танылады. Шәкерім Құдайбердіұлы қазақ халқының белгілі ұлы, даңқты данышпан Абай Құнанбайұлының жақын туысы. Ол Абаймен немерелес. Оның есімі өзінің "Қазақ һәм ханлар тариқы" делінген әйгілі еңбегімен Қазақелінде, сондай-ақ түркологиямен шұғылданушылар арасында белгілі. Шәкерім қажы еңбегін тек халық арасындағы аңыздар мен басқа материалдарға ғана орай емес, бірқатар шетелдіктердің еңбектерін де зерттей отырып жазған. Бірақ соның өзінде совет үкіметі мен КПСС басшыларының отаршылық мүддесіне қайшы саналғаны үшін оның аталған еңбегі қазір тыйым астында. Шәкерім Құдайбердіұлы "Қалқаман – Мамыр" делінген тақырыппен тариқи роман да жазған. Ол романында 1722 жылдағы "Ақтабан шұбырынды" турасында әңгімелеген" деп жазылған хабар жазбасында.

Азаттық радиосы эфирінен 1973 жылы берілген осы хабарда Шәкерім шығармаларының ел арасында қолжазба түрінде тарап кеткені айтылады.

Шәкерім Құдайбердіұлы шығармаларының 1960 жылдарғы қолжазбалары және Ахат Құдайбердіұлының әкесі жайлы естелігі. Қолжазбалар Семей қаласының тұрғыны Аманғазы Смағұловтың жеке қорынан алынды.

"Бұның тысында халқымыз арасында қолжазбамен көбейтіліп таралған Шәкерім қажының көптеген өлең, жырлары да бар. Бірақ өкінішке көре, Шәкерім қажының ол сияқты өлең, жырлары елеусіз-ескерусіз қалып, барған сайын халқымыздың жадынан шығып барады. Дегені, оларды жинақтап, олар жайлы зерттеулер жүргізілген жоқ. Ал оның аталған тариқи романы мен тариқи кітабының көбімен де ел халқының қазіргі жас буыны таныс емес. Бұның бірден бір себебі – Шәкерім қажы еңбектерінің елімізді билеп-төстеп отырған шет жұрттық отаршылар мүддесіне қайшы келетіндігі. Бұл – Қазақстанның өз алдына ерікті ел емес, Мәскеу басшыларының отаршылық қанауы астында отырғандығын тағы бір айқын аңғартады", – делінген Азаттық хабарында.

30 ЖЫЛДЫҚ КІДІРІС

Рас, 1958 жылы Шәкерім Құдайбердіұлы толық ақталған соң, оның шығармаларын жинақтап кітап ретінде шығаруға талпыныстар жасалады. Бірақ ол қарсылыққа, кедергіге тап болды. Соған қарамастан ақын шығармалары қолдан қолға көшіріліп, астыртын әдебиет өз оқырманын тауып жатқан.

Өйткені Шәкерімді ақтау үрдісі даулы болған сияқты. Ақын ақтала салып, оның туған жері – сол кездегі Семей облысы Абай ауданына жоғарыдан мынандай тапсырма түскен екен. Бұл жайлы жергілікті өлкетанушы, журналист Әсет Мырзақасымов әңгімелейді.

– Орталық партия комитетінен аудандық партия комитетіне "Шәкерімді білесіздер ме, оның қандай өлеңдері бар, елдің оған ықыласы қалай?" деген сарында хат жіберіпті. Осылай елдің пікірін білу жағдайымен сұраныс хаттар жазылған екен. Сонда ауданда комиссия құрылған. 300 шамалы адам пікір айтыпты. Сонда сұралғандар "Шәкерімнің "халық жауы" емес екенін, қайта елге жақсылық жасағанын айтса керек, – дейді Әсет Мырзақасымов.

Чекист Абзал Қарасартов бастаған топ атып өлтірген Шәкерім Құдайбердіұлының сүйегі 30 жыл жатқан құр құдыққа қойылған құлыптас. Абай ауданы, 3 қазан, 2011 жыл.

Шәкерімнің ажалына себепші болған Қарасартовтар тарапы ақынның ақталғанына қарсылығын білдіріп, үкімет пен партияға шағынған. Абзал Қарасартов 1931 жылғы 2 қазанда Шәкерімді атқан топтың жетекшісі болған. Советтік қауіпсіздік мекемесінің (НКВД) Қарқаралы саяси басқармасын басқарған. Бұл ұйым Шәкерімді совет билігіне қарсы бүлік ұйымдастырды деп сезіктенген. Қарасартов Шыңғыстау өңіріне сол бүлікті басу үшін жіберілген.

Бір атап өтер жайт, Сталин билігі кезіндегі жаппай саяси қуғын-сүргін жылдары чекист Абзал Қарасартовтың өзі де бір күн қамауда болған. Советтік жазалаушы орган рөлін атқарған НКВД жайлы ресейлік зерттеуші Андрей Жуков жинақтаған тарихи деректер базасында Абзал Қарасартов 1938 жылғы 8 қаңтарда тұтқындалып, ертесіне босатылғаны жазылған.

Ал Шәкерімнің іс барысында ақталуы оны қаралайтындардың әрекеті салдарынан кешіктіріле береді.

Сол кідіріс ақынның өз отанында 5-10 жыл емес, ұзағынан 30 жылға бір-ақ созылып, тек 1988 жылы ғана ақын шығармасы баспадан жарыққа шығады.

ҚАРАСАРТОВТЫҢ ҚАРСЫЛЫҒЫ

Қазір Семей қаласында тұратын 88 жастағы композитор Арғынбек Ахметжанов жоғарыда Әсет Мырзақасымов айтқан 1962 жылы құрылған аудандық комиссияның мүшесі болған. Ол Абай, Шәкерім өлеңдеріне ән, романс жазған және Шәкерімнің ұлы Ахатпен тығыз араласқан адам.

Арғынбек Ахметжанов – музыкант, шебер. Семей, 12 желтоқсан, 2011 жыл.

Арғынбек те, Ахат та еңбек жолын мектепте мұғалім болып бастаған. Ахат кейін жасы ұлғайғанда Семейдегі Абай мұражайында ғылыми қызметкер болған. Шәкерім алғаш ақталғаннан кейін Қарасартовтардың қалай қарсылық білдіргенін Арғынбек Ахметжанов Азаттыққа айтып берді.

– Ол кезде әлі Қарасартовтың дүрілдеп тұрған кезі. Ол Шәкерім ақталғанда Орталық комитетке барып, қарсылығын білдіреді. Енді шыққалы тұрған Шәкерім шығармаларын жариялау оның осы әрекеті салдарынан кейінге шегеріле берген. Шәкерімді ақтау 1958 жылы басталғанымен, бұл 1988 жылға дейін созылды, – дейді Арғынбек Ахметжанов.

Бұл жайлы Шәкерім ақталған соң отставкадағы Қарасартовтың сол кезде Қазақ ССР басшылары алдына мәселе қойғаны айтылады.

Шәкерім мұраларын ақтау осындай кедергіге ұшыраған соң да бірде абайтанушы Қайым Мұхамедханов, бірде ақынның ұлы Ахат Шәкерімұлы осы мәселені анықтау үшін бірнеше рет сұрау салған.

"ШӘКЕРІМНІҢ 12 БАЛАСЫНАН ЖАЛҒЫЗ АМАН ҚАЛҒАНЫ – АХАТ"

Арғынбек Ахметжановтың айтуынша, Шәкерімнің кіндігінен тараған 12 баланың ішінде аман қалғаны Ахат қана. Қалған балалары қуғын-сүргін жылдары түрмеде, айдауда жүріп, совет билігінің қолынан қаза тапқан.

Ахат Шәкерімұлы Құдайбердиев (1990 - 1984). Семей облысы Абай ауданы. Жергілікті фотограф Сабыржан Құсайыновтың жеке архивіндегі фото.

Шәкерім мұрасын бүгінге жеткізгендердің бірі – ұлы Ахат. Оның да өмірі қиын болған, көп қудаланған. 1931 жылғы 2 қазанда Шәкерім Қарасартовтар тобының оғынан мерт болғанда, Ахат әкесінің өлімін түрмеде жатып естиді. Кейін Сібірге айдалған. Абақтыдағы азап пен қорлықтан өз-өзіне қол салуға әрекет жасаған кездері де болған. Бірақ аман қалған.

Ахат Шәкерімұлы әкесін ақтау үшін көп қуынған. Шәкерімнің "халық жауы" емес екенін дәлелдеу үшін тиісті орындарға хат жазып, тынымсыз әділет іздеген.

СССР прокуратурасы Шәкерімді 1958 жылғы 29 қазанда ақтаған. Кей құжатта 29 қараша, кейде 29 желтоқсан аталады. Ал 1959 жылы "Қазақ әдебиеті" газетінің 9 қаңтардағы екінші санында Шәкерім Құдайбердіұлының суреті мен бір топ өлеңі жарияланады.

Шәкерім Құдайбердіұлы 1958 жылы ақталғаннан кейін "Қазақ әдебиеті" газетінің 1959 жылғы 9 қаңтардағы санында жарияланған суреті мен бір топ өлеңі.

Шәкерім мұраларын ақтау кезіндегі қиындықтар жайлы оның еңбектерін зерттеген ғалым Шәмшиябану Сәтбаева былай деп жазады:

"Соған қарамастан оның абзал аты мен құнды шығармаларын халыққа қайтаруға тағы да кедергілер кездесті. Бұл жерде ерекше атауды қажет ететін жай, ол Қазақ ССР Ғылым академиясының Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты Шәкерім Құдайбердиевтің баспа бетінде жарияланған еңбектерін, ел есінде сақталған шығармаларын, қолжазбаларын, баласы Ахат Құдайбердиевтің тапсырған, бұрын беймәлім туындыларын мұқият жинап, жүйелеп, түсініктемелер жазып, әділет, шындық күндердің күнінде өмірге келер деген үмітпен сақтап, баспаға әзірлеу ісін тоқтатқан жоқ".

Арғынбек Ахметжанов Ахаттың әке өлеңдерін жинап, Алматыдағы республикалық кітапхана – қазіргі Ұлттық кітапхана қорына өткізгенін айтады.

1968 ЖЫЛҒЫ ТАЛПЫНЫС

1958 жылы Шәкерім ақталған соң арада 10 жыл өткенде Қазақстан Ғылым академиясының Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты Шәкерімнің екі томдық шығармаларын басып шығармақ болады. Бұл туралы осы институтта қызмет атқарған, бүгінде марқұм Мұхамедрахым Жармұхамедұлының жазғандарынан белгілі.

"1968 жылдың жарқыраған жазы еді. Институт басшылығы мен әдебиет тарихы бөлімінің сол кездегі меңгерушісі Ысқақ Дүйсенбаев Шәкерімнің баласы Ахат Құдайбердиевті ақынның шығармалар жинағын дайындасу үшін біздің институтқа уақытша жұмысқа алды. Екі томдық шығармалар жинағын құрастырудың жауапкершілігі бөлім меңгерушісіне жүктелді де, Ахат аға екеуміз қолжазбаны дайындаушы болып бекітілдік" деп жазады Мұхамедрахым Жармұхамедұлы.

Ол Ахаттың Шәкерім өлеңдерінің қай жылдары, қандай жағдайда жазылғанын дәл анықтап бергенін айтады.

Қазақ ақын-жазушылары мен Ахат Шәкерімұлы (оң жақта) Семейдегі Абай музейінің алдында тұр (жылы белгісіз). Сурет жергілікті журналист Әсет Мырзақасымовтың архивінен алынды.

Ахат Шәкерімұлы әкесінің шығармаларын жинақтап, көшіруден жалықпаған. Ал Ахаттың бұл талпынысын совет үкіметі қалай қабылдады?

Арғынбек Ахметжанов былай дейді.

– Ахатты бір жерден екінші жерге қуалап қызмет істетпей қойды, кедергі жасады. Сонда ол – бастауыш мектептің қазақ тілі пәнінің мұғалімі ғана. Соның өзінде үнемі артына түсіп, бір жерден екінші жерге ауыстырып отырды, – дейді ол Азаттыққа.

"1896 жылы құдық қаздым. Мен Шаһкарим". 1997 жылға дейін Шыңғыстауда жатқан артефакт — "Шәкерім тасы". Қазір Алматыдағы Мұхтар Әуезов музейінің экспонаты.

"ХҰСНИ ХАТ, КӨК СИЯМЕН ЖАЗЫЛҒАН ҚАЛЫҢ ҚАРА ДӘПТЕР"

Совет билігі тұсында Шәкерімнің қолжазба түрінде тараған өлеңдері жазылған оқушы және кеңсе дәптерлері қазір де ел ішінде, жеке адамдардың қолында кездесіп қалады. Оның кейбірі машинкаға теріліп, қолмен түптеліп, кітапша түрінде де тараған.

Ахат Шәкерімұлы әкесінің мұрасын жинаумен ғана айналыспай, өзі де естеліктер, өлең жазған. Сондай естелігінің бір нұсқасы Арғынбек Ахметжановтың да қолында сақталған екен. Ол бұл естелікті Семейдегі Мұхтар Әуезов атындағы педагогика колледжінде ашылған Ахат Құдайбердіұлы атындағы кіші ғылыми зерттеу орталығына өткізгенін айтады.

Шәкерім 1958 жылы ақталғанымен, осындай кедергілерге ұшыраған. Баспа бетінен қағылған Шәкерімнің өлеңдері жұрт арасында қолжазба күйінде тараған. Тек 1978 жылы жазушы, әдебиет тарихын зерттеуші Мұхтар Мағауин Шәкерім өлеңдерін Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербург) шыққан "Поэты Казахстана" жинағына енгізеді. Жазушы кейін естеліктерінде Ахат 1936 жылы республикалық кітапханаға өткізген Шәкерім шығармаларының екі томдық қолжазбасын көргенін жазған. Ол Ғылым академиясының қорында да Ахат Шәкерімұлы өткізген бір томдық қолжазбаны ұшыратқанын айтып, бірақ Шәкерімге қатысты кейбір жазбаның жоғалғанын байқаған.

Шәкерім Құдайбердіұлының 1988 жылғы 15 сәуірде "Социалистік Қазақстан" газетінде жарияланған суреті мен өлеңдері.

"1988 жылдың көктемінде қайыра сүзуге тура келді, біраз дүниенің жоғалғанын көрдім, оның ішінде орны толмас, хұсни хат, көк сиямен жазылған қалың қара дәптер де көрінбеді" деп жазады Мұхтар Мағауин.

1931 жылы Абзал Қарасартов бастаған топтың оғынан қаза тапқан Шәкерімнің сүйегі 30 жыл бойы құр құдықта жатқан. 1961 жылы ұлы Ахат Шәкерімнің сүйегін құдықтан аршып алып, Жидебайдағы Абай қорымына апарып, арулап жерлейді. Ахат Шәкерімұлының өзі 1984 жылы 84 жасында дүниеден өтті. Ол қайтыс болғанда Шәкерім шығармалары жазылған 51 қолжазбаны Семейдегі Абай мұражайына өткізуді өсиет етіп кеткен.

Шәкерім Құдайбердіұлы және мұрасы

Шәкерім Құдайбердіұлы мен шығармалары жайлы осы хабардың подкаст нұсқасында кеңірек айтылады.

Аудиоподкастың барлық эпизодын Азаттық сайтынан, Apple Podcasts, Google Podcasts платформаларынан және Азаттықтың YouTube-арнасынан тыңдауға және жүктеп алуға болады.