Азаттық: Қазақстанда авторлық құқық саласы қалай дамып жатыр? Қандай ерекшелік, тенденциялар байқалады? Адамдар "авторлық құқық" ұғымына бұрынғыдан байсалдырақ, мән беріп қарайтын болды ма?
Темірлан Төлегенов: Қазақстанда бұл сала тым біржақты дамып жатыр. Елде авторлық құқық мүлде насихатталмайды деуге болады. Өкінішке қарай, тенденциялар авторлық құқық туралы заң қабылданған 1996 жылдан бері бұрынғы деңгейінен өзгерген жоқ. Авторлар өз құқықтарын мүлде білмейді, авторлық құқық пәрменіне сенбейді.
Шығармашыл мамандарды дайындау кезінде бұл пән оқытылмайды. Дәл сол мамандықтарға арналған оқулық жоқтың қасы. [Соған қарағанда] мемлекет өркениетті шоу-бизнес, шоу-индустрияны дамытуға жағдай жасау мақсат етіп отырмағанға ұқсайды.
Авторлар өз құқықтарын мүлде білмейді, авторлық құқық пәрменіне сенбейді.
Азаттық: Қазақстанда авторлық құқығын белсенді қорғап жүр деп кімдерді атар едіңіз?
Темірлан Төлегенов: Алғашқы сұраққа жауапқа сүйенер болсақ, іс жүзінде авторлық құқығын қорғап жүрген ешкім жоқ деуге болады. Авторлық құқық – ең алдымен кәсіпкерлік құқық екенін түсінуіміз керек. Ол құқық иесіне шығармашылығын монетизациялауға (ақша табуға) көмектеседі. Бұл бағытта мүлде ешкім жұмыс істемейді. Интернет технологияларға сенетін жастар біраз тырысқан болады. Бірақ, проблема өз авторлық құқығының негізін білмеген жанның шығармашылығынан пайда таппақ болған іс-әрекеті бейберекет, жүйесіз болып шығатындығында.
Авторлық құқық
Қазақстанда авторлық құқық 1996 жылы маусымда қабылданған "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" заң бойынша реттеледі. Заңда авторлық құқыққа автордың жеке мүліктік және мүліктік емес құқықтары жатады деп көрсетілген.
2015 жылы қаңтарда заңға авторлық және сабақтас құқықтарды бұзуды қылмысқа жатқызатын өзгеріс енгізілді. Қазақстан қылмыстық кодексінде ондай іс-әрекет жасағандарға айыппұл салудан бастап алты жылға дейінгі мерзімге бостандығынан айыру жазасы белгіленген.
Азаттық: Қазақстанда авторлық құқықты бұзуға байланысты қоғамда шу тудырған қандай істі айта аласыз?
Темірлан Төлегенов: Авторлық құқықтар бойынша сот істері өте жұтаң. Өнеркәсіп саласында меншікке байланысты біршама болсын тәртіп орнаған, патент істері жөніндегі сенімді өкілдер институты бар, ал авторлық құқық саласында мүлде былығып жатыр. Адамдар заңнан бейхабар, сол себепті ол заңға сүйеніп тым болмағанда өз құқықтарын қорғауға болатынын да білмейді. Сондықтан қайсыбір сот процестері жайлы әңгіме қозғау іш пыстырады. Мен ондай проблемаларды сотқа дейін шешумен айналысамын. Әдетте бұл істерде құқық бұзу қасақана жасалмайды. Жауапкерлердің басым көпшілігі авторлық құқықты абайсызда бұзады.
Авторлық құқық саласы бойынша маман, заңгер Темірлан Төлегенов.
Азаттық: Қазақстанда зияткерлік меншікті қорғау бойынша маман жеткілікті ме?
Темірлан Төлегенов: Авторлық құқық қоғамдарында жұмыс істеп жүрген заңгер өте көп. Көбіне олар ұйымның мүддесінен аса алмайды. Мен шығармашылық жобаларды заң жағынан қорғаумен айналысамын – құқық иеленушілерге авторлық құқық негізінде шығармашылығын монетизациялауға көмектесемін. Бұл шығармашылық процесіне қатысушыларға бір-бірімен өзара тиімді, тең құқықты қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік береді. Бірақ, шынымен зор проблема бары рас – біздің заңгерлер әлі күнге зияткерлік меншікке маманданбаған.
Азаттық: Қазақстанда бұл саланың болашағы бар ма? Авторлық құқықты қорғау туралы заңдар күшейтіліп, белсенді түрде қолданылатын бола ма?
Қазақстанға мәдени индустрия қажет пе, жоқ па – мемлекет соны нақты айқындап алуы тиіс.
Темірлан Төлегенов: Болашағы бары шүбәсіз. Интернет дамыған қазіргі заманда дүниежүзіндегі үрдістер мен трендтердің барлығы Қазақстанды айналып өтпейді. Мәселе басқада. Қазақстанға мәдени индустрия қажет пе, жоқ әлде бәрі төмен деңгейінде қала бере ме – мемлекет соны нақты айқындап алуы тиіс. Қазақстанда Совет одағынан мұраға қалған жоғары білікті шығармашыл мамандар даярлау жүйесі әлі бар. Димаш Құдайберген немесе "А-студио" тәрізді ерекше дарындардың шығу соған дәлел. Проблема тиісті индустрияның, оның пайда болуына қажетті жағдайдың жоқтығы Қазақстанның көрші нарықтарға қандай да бір мәдени экспания жасауына септесетін жүйелі конвейер құруына мүмкіндік бермей отырғанында. Өкінішке қарай, осындай ахуал қалыптасқан. Бір кезде тек заң істерімен шұғылданатын едім. Кейін авторлық және сабақтас құқықтарды коммерциялау ісіне ықыласым ауды. Авторлық құқықты насихаттаумен айналысамын, дәріс оқимын. Аса жоғары деңгейдегі зияткерлік меншік жасауды меңгерген, бірақ содан қалай пайда табуға болатынын үйренбеген шығармашыл адамдарға жаным ашиды.
Бізде халықаралық стандарттарға сай келетін, азды-көпті қалыпты заң бар. Мәселе соны шығармашыл адамдардың өз мүддесіне пайдалана білмейтіндігіне тіреледі. Және бұл Қазақстанда қазір ең негізгі проблема болып отыр.
Азаттық: Сұхбатыңызға рахмет.
Қазақстан Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы былтыр жариялаған Ғаламдық инновация индексінде 129 елдің ішінде 79-орында тұр, яғни алдыңғы жылмен салыстырғанда бес орынға төмендеген.