Ақпанның 20-сы күні таңертең әлеуметтік желіде жиі таралған тақырып былтыр, 2017 жылдың күзінде өзі бекіткен қазақ әліпбиінің латын графикасын Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың өзінің қайта өзгерткені болды.
ЖАҢА НҰСҚАНЫ ҰСЫНҒАН КІМ?
"Егемен Қазақстан" газетіне жарияланған Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығын әлеуметтік парақшаларына көшіріп таратқандардың пікірі екіге жарылды. Кейбірі бұрынғы апострофты әліпбиден құтылдық десе, кейбіріне латын әліпбиінің бұл нұсқасы да ұнамай қалғаны аңғарылды. Жаңа латын әліпбиінде қазақ тілінің төл дыбыстарының төбесіне диакритикалық акут белгісін қойып, "ш" және "ч" дыбыстарын "sh" және "ch" диграфтарымен белгілеген. Желі қолданушылар басқа да бірнеше әріптерге байланысты дау шығарған.
ВИДЕО: Жаңа әліпбиге үкімет мүшелері қалай қарайды?
Your browser doesn’t support HTML5
Жаңа әліпбиге үкімет мүшелері қалай қарайды?
Жаңа латын әліпбиіне байланысты билік өкілдерінің реакциясы да көп кешікпеді. Журналистермен кездескен Дәурен Абаевтың сөзінше, "Елбасы латын әліпбиінің жаңа нұсқасын мамандардың айтуы бойынша жасаған". Былтыр күзде президент Нұрсұлтан Назарбаев бекіткен апострофты латын әліпбиін журналистер алдында сынаған Мәдениет және спорт министрлігі тілдерді дамыту және қоғамдық саяси жұмыс комитетінің төрағасы Қуат Бораштың сөзінше де "президент қайта бекіткен және ғалымдар жасаған "акут әліпбиі" ыңғайлы болған".
Азаттық тілшісі билік өкілдерінің сөзіне ілік болған "мамандарды" іздеп көрді. Латын әліпбиін зерттеп жүрген және жаңа нұсқаның қабылдануына қатысы болуы мүмкін зерттеушілердің сөзінше, "акут әліпбиін" нақты қай зерттеуші ұсынғаны белгісіз. Кейбірінің айтуына қарағанда, Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы жасаған болуы мүмкін. Алайда орталық директоры Ербол Тілешовтің іссапарға кеткенін айтқан қызметкерлері бұл мәселеге қатысты қандай да бір ақпарат беруден бас тартты.
Оқи отырыңыз: Сарапшылар әліпбиді қолдауды "ресми дүрмекке" балауға бейіл
Қазақ тілі әліпбиін латын графикасына көшіру жөнінде 2017 жылы күзде құрылған ұлттық комиссияның мүшесі, Ахмет Байтұрсынов атындағы тіл білімі институтының директоры Ерден Қажыбек қана жаңа әліпбиі туралы білетін болып шықты. Оның сөзінше, жаңадан бекітілген "акут әліпби" ұлттық комиссия талқылауынан өткен.
- Бұл талқылауға Ақпарат министрлігі, Білім және ғылым министрлігі, Мәдениет және спорт министрлігі және көптеген тілші зерттеушілер қатысты. Бір дыбысты бір таңбамен беру туралы ұсынысты тілші зерттеушілер жасаған, - деді ол.
Азаттық тілшісімен асығыс сөйлескен Ерден Қажыбек жаңа латын әліпбиі туралы тарқатып айтуға құлықты болмады.
ЛИНГВИСТЕРДІҢ ПІКІРІ
Осыдан кейін Азаттық тілшісі бірнеше тілші зерттеушілермен сөйлесіп, жаңа латын әліпбиі туралы пікірлерін сұрастырып көрді. Көпшілігі Нұрсұлтан Назарбаев бекіткен соңғы нұсқаны "сын көтермейтін апострофты әліпбиден құтқарған нұсқа" деп санайтынын білдірді.
ВИДЕО: Жаңа әліпби туралы мамандар пікірі
Your browser doesn’t support HTML5
Жаңа әліпбиге мамандар пікірі
Кириллица таңбалы қазақ әліпбиін латын қаріпті әліпбиге көшіру жөніндегі ұлттық комиссия мүшесі Таңат Аяпованың сөзінше, "бұл жоба апострофты әліпби секілді апробациядан өтпеген, дегенмен сәтті шыққанға ұқсайды".
- Жаңа әліпбиге екі диграф кіріпті, мектеп оқушылары ол диграфтарды ағылшын тілінен жақсы біледі. Әліпби ұтымды жасалған деп ойлаймын. Апострофтан құтылғанымызға қуандым, - дейді ол.
Бірақ ұлттық комиссия мүшесі Таңат Аяпова латын әліпбиінің соңғы нұсқасын құрастыруға қатыспаған.
Жаңа әліпбидегі "акут" таңбасы бұрын Тіл білімі институты ұсынған әліпби таңбасына ұқсайды
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары Анар Фазылжанова да апострофты әліпбиге қарағанда жаңа әліпбиді тиімдірек санайды.
- Апострофтар графикада әріп жасаушы қызмет атқармайды, біз содан құтылдық. Жаңа әліпбидегі "акут" таңбасы бұрын Тіл білімі институты ұсынған әліпби таңбасына ұқсайды. Кемшілігі де бар, қалай болғанда негізгі мақсатымызға қарай жылжып келе жатқан сияқтымыз, - дейді ол.
Зерттеушілердің сөзінше, қазақ тілі әліпбиін латын графикасына көшіру жөніндегі ұлттық комиссия құрамына Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты зерттеушілері арасынан институт директоры Ерден Қажыбек және қызметкерлері Әлімхан Жүнісбек пен Нәзира Әміржановалар ғана шақырылған.
Әлімхан Жүнісбек латын әліпбиінің диграф және апострофты нұсқаларын талқылағанда белсенділігімен көзге түскен. Ол Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты ұсынған латын әліпбиі нұсқасының авторларының бірі саналады. Алайда Әлімхан Жүнісбек Азаттық тілшісінің телефон қоңырауларына жауап бермеді.
Оқи отырыңыз: Билік бекіткен жаңа әліпби нұсқасын сынаушы көбейді
Латын әліпбиінің диграфты нұсқасына да, апострофты нұсқасына да наразы болған Нәзира Әміржанова "соңғы акут нұсқа апострофты нұсқадан құтылу үшін ұсынылғанын" айтады. Ол латын әліпбиінің алдыңғы нұсқалары даулы болған соң әлі де көпшілік талқылауына ұсынылады деп ойлағанын айтты.
Нәзира Әміржанованың сөзінше, ұлттық комиссияға министрлер, ректорлар, тағы да басқа лауазымды адамдар кірген.
- Олар латын әліпбиінің мәселелерін мүлде түсінбейді демеймін. "Оқулық шығаруды қоя тұрып, апострофты түзеп алайық" деген ұсынысты Мұхтар Құл-Мұхаммед айтты. Ақпарат және коммуникация министрі Дәурен Абаев та апострофтың 20-ға жуық кемшілігін баяндады. Бірақ апострофты латын әліпбиін көп өзгерте алмағаны көрініп тұр, - дейді ол.
Нәзира Әміржанованың сөзінше, көпшілік апострофты әліпбиден құтылғанына қуанып, соңғы нұсқаны жөн көруі мүмкін. Ол акут таңбалы нұсқаны "лингивист-зерттеушілермен санаспаған, жетілмеген нұсқа" деп сипаттайды.
Латын әліпбиінің апострофты нұсқасы қабылданғанда оған қарсы болған зерттеушілер мен өздерінің балама нұсқасын ұсынушылар көбейген.
ВИДЕО: "Ғалымдар одағы" апострофсыз әліпби ұсынды (26 қаңтар 2018 ж.)
Your browser doesn’t support HTML5
«Ғалымдар одағы» латын әліпбиінің жаңа нұсқасын ұсынды
Биыл қаңтар айында зерттеуші Оразалы Сәбден бастаған бір топ автор өз жобаларын ұсынып, президент Нұрсұлтан Назарбаевқа хат жолдаған. Хат авторларының бірі, аты-жөнін жариялауды қаламаған зертеуші "қалай болғанда апострофты әліпбиден құтылуға септігі тигенініне қуанатынын" білдірген.
Ал латын әліпбиінің "BaiLatyn" нұсқасын ұсынушылардың бірі, тілші зерттеуші Нұраддин Садықов Facebook парақшасына "Латын лағып бара жатыр" деген пост жазды.
"Ғалымдар" мен дилетант "мамандар" Елбасымызды тағы "подставить" етіп, бұрынғыдан да қойыртпақ нұсқаны ұсынып, Жарлыққа қол қойдырып жібертіпті. Оны апострофтан азар да безер болған жалпы жұрт "алдыңғыдан тәуір екен!" деп сүйінші сұрап әлек! Айналайындар-оу, жоғарыда бөлек тұрған "апостроф" атты таңбаны әріптің үстіне қарай жылжытып, "акут" (экуит) деп ат қойып, айдар таққанда бүкіл проблема шешіле ме?" деп жазады ол.
ӘКІМДІК МАҢДАЙШАСЫНДАҒЫ ЖАЗУДЫ ӨЗГЕРТУ
Былтыр қазанның 27-сінде Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев қазақ тілі әліпбиінің латын графикасындағы жаңа түрі – апострофты нұсқасын бекіткен. Жарлықпен бекітілген қазақ тілі әліпбиінің латын графикасындағы нұсқада қазақ тіліне тән кейбір дыбыстар және тағы бірнеше әріп апостроф (дәйекше) арқылы белгіленген болатын.
Екі апта өткенде Нұрсұлтан Назарбаевтың "Жылдар мен ойлар" деп аталатын кітабы апострофты нұсқамен қайта басылып шыққан. Кейбір газет-журналдар осы нұсқамен түрлі мақалалар үлгісін жариялай бастаған. Сонымен қатар мемлекеттік мекемелер мен әкімдіктер де өздері отырған ғимарат маңдайшасында жазылған атауларын осы нұсқа бойынша жаза бастаған.
Ақтау қалалық әкімдігі ғимаратындағы жазу. (Сурет Tumba.kz сайтынан алынды.)
Соның бірі Маңғыстау облысының әкімдігі мен Ақтау қаласының әкімдігі болатын. Латын әліпбиінің жаңа нұсқасы бекітілгеннен кейін Азаттық тілшісі Маңғыстау облысы әкімдігіне хабарласқан еді. Әкімдіктің іс басқармасы бастығының орынбасары Бейсен Шеркешовтің Азаттық тілшісіне айтуынша, ғимарат маңдайшасында апострофты латын әліпбиімен жазылып тұрған атау қайтадан өзгертілуі мүмкін.
- Президент жарлығы шығысымен Ақтау қаласының әкімдігі маңдайшасына латын әліпбиімен жазып қойды, сосын арнайы тапсырыс беріп біз де жаздырдық. Латын әліпбиіне жұрттың көзі үйрене берсін дедік, - дейді ол.
Бейсен Шеркешовтің сөзінше, "апострофты латын әліпбиі Қазақстан президентінің жарлығымен бекітілген соң ғимарат маңдайшасындағы мекеме атауын сол әріппен жазу заңға қайшы емес".
Сейсенбі таңертең жарияланған Қазақстан президентінің жарлығы "Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылғы 26 қазандағы №569 Жарлығына өзгеріс енгізу туралы" деп аталады.
Бұл жарлықта "бұрын бекітілген латын графикасына негізделген қазақ тілі әліпбиі осы жаңа редакцияда жазылатыны" көрсетілген. Апострофты латын әліпбиі қабылданғанға дейін диграфты латын әліпбиі парламентте таныстырылып, қоғамда дау туған болатын.