Бала кезінде советтік Қазақстаннан көшуге мәжбүр болған Әсия Сардарбекқызы кім? Совет-ауған соғысы кезінде ол неге Еуропа, Америкаға эмиграцияға кетті? Оның ғасырдан аса жасаған ғұмыры неліктен назар аудартады? Азаттық редакторы Дархан Өмірбек "Ауған апа" атанған Әсиямен 2018 жылы қалай кездескенін еске алады.
"Азаттық радиосына – 70 жыл" аудиоподкасының 30 желтоқсандағы эпизодында алдымен Ауғанстанға кетіп, кейін ол елден Еуропа, Америкаға көшуге мәжбүр болған қазақ әйелі туралы айтылды. Әсия Сардарбекқызы жасы 105-тен асқан кезінде 2021 жылы Америкада қайтыс болған. Шөпшегінің қолынан су ішкен Әсия 20 құрсақ көтерген. Оның бесеуі ғана бүгінге аман жеткен.
Подкасты тыңдаңыз:
ЕСТЕН КЕТПЕС ЕКІ КЕЗДЕСУ
Тағдыр Әсия Сардарбекқызын Азаттық радиосы қызметкерлерімен екі рет жүздестірді. Біріншісінде 1980 жылы Ауғанстаннан Еуропаға барған кезінде. Бұл туралы Азаттықтың сол кездегі қызметкері Нұркамал Пынар әзірлеген материал 30 желтоқсандағы эпизодта ұсынылды.
Әсияның Азаттық қызметкерімен екінші кездесуі Америкада жасы 100-ден асқан кезінде болды.
2018 жылы Азаттықтың Астана бюросының редакторы Дархан Өмірбек Әсия апамен екі рет ұзақ кездесіп, бейнесін видеоға түсіріп, ағылшын тілінде зерттеу мақала жазған. Бұл – Дарханның әлі Азаттыққа келмеген кезі.
Әсия ана туралы Азаттық радиосының алғашқы материалы Хасен Оралтайдың ұлттық академиялық кітапханадағы жеке қорында сақталған. Онда Әсияның Еуропадағы, Мюнхендегі жағдайы баяндалған. Қазақстаннан 1929 жылы көшкен оның әкесінің есімі сол деректе "Салдарбек" деп берілген. Бірақ кейін Әсия апа Дархан Өмірбекке берген сұхбатында әкесінің есімі "Сардарбек" екенін айтады.
ПАДИШАХ ӘУЛЕТІНІҢ КЕЛІНІ
Осыдан 45 жыл бұрын Совет одағы Ауғанстанға әскер енгізді. Совет – ауған соғысы 1989 жылға дейін созылды. Совет әскер кіргізген бетте бас сауғалауға мәжбүр болғандардың бірі – Ауғанстан падишахының, яғни королінің әулеті. Әсия – осы әулеттің келіні.
Әкесі Қазақстаннан мәжбүрлі көшпен Ауғанстан жеріне барғанда Меймане қаласына орнығыпты. Падишах, король әулетінің туысы болып келетін жергілікті билеуші Мұхаммед Хұсайын өзінің ұлы Мұхаммед Исламды Сардарбектің қызы Әсияға үйлендіреді. Басында әкесі Сардарбек қызын беруге қарсы болғанымен, барған жері өзіне жақсы қарағанын айтады Ауған апа.
Өзінің айтуынша, ол үй шаруасымен айналыспаған. Оның бәрін үй қызметшілері атқарған. Осы әулеттегі үй қызметіне көбіне советтік Қазақстаннан Ауғанстанға бас сауғалап барған адамдар тартылған. Соның нәтижесінде Әсия өз төл мәдениетін ұмытпаған және үй қызметіне қазақтарды тарту арқылы оларға бір жағы пана болған.
50 жылда бірнеше мәрте эмиграцияда жүруге мәжбүр болған Әсия апа кейін байырғы төркін жұртына да келіп кеткен.
Әсияның жұбайы Мұхаммед Ислам 1968 жылы қатерлі ісіктен қайтыс болған.
Ол Дархан Өмірбекпен болған сұхбатында кезінде Ауғанстан қазақтары өзін "Ауған апа" атандырғанын да еске алады.
"КІТАПТАР ЖАЗЫЛЫП, ФИЛЬМДЕР ТҮСІРІЛУШІ ЕДІ..."
– Дархан, Ауған апа – Әсия ана тақырыбына қалай келдің? Не түрткі болды?
– 2018-2019 жылдары аралығында Нью-Йорктегі Колумбия университетінде журналистика бойынша оқыған едім. Narrative writing, яғни әңгімелеп отырып жазу сабағында тақырып ұсынып, көлемді мақала жазу керек болды. Сонда Әсия Сардарбекқызы туралы көрген сюжет есіме түсті.
Тақырыпты ұсынғанда Әсияның коммунистік режимнен екі рет қашып құтылғанын айттым. Біріншісінде ол Қазақстандағы колхоздастыру, коллективтендіру тұсындағы саяси науқандар кезінде Ауғанстанға барады. Екіншісінде сол Ауғанстанға коммунистік режим басып кірген кезде тағы да қашып үлгереді. Совет одағынан екі рет құтылған, советтік режим орнағанға дейін дүниеге келген, кейін режимнің ыдырауына куә болған, және одан кейін ұзақ ғұмыр кешкен қазақ әйелі туралы айтқанда олар қатты тамсанды және осы зерттеуді жүргізуіме үлкен қолдау көрсетті.
Осыны айтуым мұң екен, профессорым тақырыбымды ұштап берді. "Әсия апа советтер келгенге дейін туылып, советтік режимнің құлауына куә болған адам ғой. Сөзсіз, ол кісінің тарихы жазылуы керек" деді.
Профессорым өзі – еврей ұлтының өкілі. Оның айтуынша, Әсия апа сияқты тұлға еврейлердің арасында болса, ол туралы баяғыда кітаптар жазылып, фильмдер түсірілуші еді.
2014 жылы журналист Жанар Байсемізова Әсия апа туралы видеосюжет жасаған.
Алдымен, Жанарға хабарласып, Әсия Сардарбекқызының өмірі туралы жазбақ екенімді айттым. Ол кісі Әсия апамен байланыстағы адамдардың телефон нөмірін берді. Бірақ олар "жазып не қыласың, ол – байдың қызы, кезінде қашып кеткен" деген сияқты советтік пропагандаға үндес дүниелер айтты.
Осындай кедергіге тап болғанымды профессорыма айттым. Профессорымның аты Майкл Шапиро еді. Ол "бір адамның өмірі туралы жазғанда сол адамның өзімен сөйлесу мүмкін болмаса, оның көзін көргендермен әңгімелесіп те материал шығаруға болады" деді.
Сол сөзге қанаттанып, іздеп жүріп Әсия апаның Қазақстанда інісі тұратынын білдім. Інісінің аты Исмаил Ватансевер екен. Ауғанстанда дүниеге келген. Сөйтіп 2018 жылдың күзінде Нью-Йорктан Вирджиния штатына барып, Рестон қаласында Әсия Сардарбекқызының үйінде бірнеше күн болып, 3-4 айдан кейін қайтадан барып, көлемді мақала жазуға мүмкіндік болды. (Мақаланың қысқартылған нұсқасы Eurasianet.org сайтында жарық көрген - ред.)
Жұмысыма Әсия апаның ортаншы қызы Әмина көп көмектесті. Ол мені Әсия апа тұратын үйге апарды. Бұл егде жастағы, мүмкіндігі шектеулі адамдарға арналған оңалту үйі – Fellowship House екен. Онда бүкіл жағдай жасалған. Балалары да белгілі бір уақыт аралығында ол кісінің жанына қонып, көріп қайта алады.
Балалары бәрі бақуатты, бірнеше қабатты жеке үйлерде тұрады. Өздерінің айтуынша әрқайсысының үйінде апаға арналған бөлме бар.
– Осы жерде бір нәрсе айта кетсек, Дархан. Сен апаны 103 жасында көріп отырсың. Сонда оның қыздарының үлкенінің өзі сексеннен асқан, одан кейінгісі жетпістен асқан. Былай қарасақ, қыздарының өзіне күтім керек...
– Дәл солай. Маған да Әмина деген қызы үлкен әпкеме күтім керек деп айтты. Әмина 1945 жылы туған. Өзі ширақ кісі, қыздардың ортаншысы. Күйеуіне де қарайды, анасына да қарайды. Дегенмен жастары келіп қалғаны көрініп тұр. Бірақ анасына деген махаббаты басқаша. Отбасыларында мереке болып жатса, Әсия апасыз өтпейді. Әсия апа шөпшегінің қолынан су ішкен. Соны рәсім ретінде атқарса да керек. Айтуларынша, шөпшегінің қолына қасық беріп, апа соның қолынан су ішкен екен.
Мен онда кішкене қызыммен барғанмын. Әсия апа қызыма батасын беріп, алдына алып отырды. Сөйтіп біз де, өзі де мәз-мейрам болдық. Сонда бір таңғалдырған жайт болды. Әсия апа оңаша бір қалған кезімізде креслосындағы қобдишаны ашып, ақша беріп, құр қол кетпеңдер деп жатты. Келіншегім апаға "өзіңіз таққан орамал болса жетеді, ақша керегі жоқ" деп жатты. Апа "орамалдың бәрін келген адамдарға беріп, таратып жібердім" деді. Сөйтіп біз ақшаны алған болып, шығып бара жатып, қызына қалдырып кеттік. Бұл жердегі мәселе Әсия апаның қазақшылығын ұмытпағанында болып отыр.
АУҒАНСТАНҒА АУҒАН ЖҰРТ
– Мақалаңда апаның орысша сөздерді есіне түсіргенін жазыпсың. Сонда бұл кісі Ауғанстанға көшкенге дейін мектепке барған ба?
– Балабақша ма, мектеп пе, сол арасын анық түсінген жоқпын. "Папочка", "доченька" деген сөздерді анық айтып отырды. Қанша алыста жүрсе де тіпті орыстың сөздерін біліп отырғаны маған әсерлі болды.
– Ол кісі қандай ортадан шыққан? Өзінің баяндауынша әкесі ақын болған, сауатты адамға ұқсайды. "Әкемнің аты – Сардарбек, өзі шайыр екен, өлең айтады екен. Бір інісінің аты Әзірбек, тағы бір інісінің аты Абдулла екен, тағы бір інісінің аты Сыдық екен" деп отыр Ауған апа. Өзіңмен әңгімелескенде шыққан ортасы туралы кеңірек айтқан болар?
– Мен көргенде ол кісінің ойын жүйелі түрде жеткізуі қиын болды. Апаның айтуынша әкесі мал ұстаған. Балаларының айтуынша, апаның әкесі Қазақстанда жүргенде бір күні мешітке барған кезде сарбаздар келіп, қолдарына мөр басып кеткен екен. Бұны олар санақ екен деп ойлайды. Бірақ сол күні осы жайында білетін кісі осы мөрді көріп қалып, мұндай мөрдің тек ату жазасына кесілетін, қудаланатын адамдарға қоятынын айтады. Осыны естіп олар сол түні-ақ көшіп кеткен екен.
Алып кете алмайтын заттарын көміп, біраз әшекей бұйымдарды жолда кезігуі мүмкін қарақшыларға көрсетпес үшін денелеріне орамалды айналдыра байлап, қойнына салып өткен екен. Қарақшылармен кездескенін де айтады. Сөйтіп Ауғанстанға жетеді. Ауғанстанға қарақалпақ жерінен өтіп, Әмударияны кесіп өтіп, жолда біраз туысқандары қайтыс болып әзер жеткен екен. "Әмудариядан өтіп жатқан кезде судан қорыққаным бар еді, сол кезде әкем жұбатқан" деп айтады апа.
Сөйтіп Ауғанстанға жетеді. Жергілікті билік жақсы қарсы алады. Бірақ соның өтеміне жергілікті басшы Хұсайынның ұлына қызын беру керек екен. Сөйтіп жастай күйеуге шыққан. Кейін күйеуі, оның үстіне тоқалдыққа ауғандық Роббия деген қызды алған.
Әсия апаның барған жері қара жұмысқа адам жалдайды екен. Сол жұмысқа қазақтарды алады. Апа күйеуін мақтап отырады. Өте мейірімді адам еді, қазақтарды көрсе "міне, апаңның үйі, сәлем беріп кет, мен жоқ болсам да келе беріңдер" деп кеңшілік жасаған. Сонысы рас болғанға ұқсайды. Тілінің сақталуы соның әсері сияқты.
Кейін Әсия апаның айтқандарын растайтын деректер іздедім. "Қазақстанға барған едім" деп айтады. Бірақ нақты қай жылы екенін айта алмады. 2014 жылғы сюжетті қарап отырсам, комментарийде бір кісі "Бұл апа – біздің туысқанымыз, кезінде Қазақстанға келіп кеткен" деп жазыпты. Сол жазған кісінің атын әртүрлі әлеуметтік желілерден іздеп таптық. Зүлфия Рақпанова деген кісі екен. Ол кісі "сол кезде бала едім, Әсия апа аппақ орамал тағып төрде отырды, оның жиенімен ойнадым" деп есіне алады.
Кейін тарихшы Мәмбет Қойгелді арқылы Дәулет Асанбеков деген кісінің естеліктерінде Әсия апаның Қазақстанға келгені жайында жазғанын білдім. Сол кітапты Америкаға да алдырдым. Дәулет Асанбеков апаның 1973 жылы қалай келгенін, қалай күткенін, қандай әсер қалдырғанын жазады.
Апаның інісі Исмаил бір келгенінде туберкулез болып, совет ауруханасында тегін емдеткен екен. Арасында дәрі деп оған арақ берген көрінеді. Кейін "сол дәрілерің бар ма?" деп сұрайды екен. Бұл кісілер мұсылмандыққа берік адамдар болғаннан кейін оның арақ екенін білгенде ішпей қоюшы еді дейді. Әсия апаның өзі Қазақстанға келерден бұрын інісін жіберіп, шекарадан өтетін кезде жемқорлыққа тап болғанын, туыстарына деп алған сыйлықтарын шекарада тастап кетуге мәжбүр болғанын айтады.
Кейін 2012 жылы Қазақстанға тағы келген екен. Бірақ ол кезде Шуға бара алмапты. Күн ыстық кезде келгендіктен, балалары "көтере алмайсың" деп апармаған көрінеді. Осы кісінің өміріне қазақ халқының соңғы 100 жылдағы тарихы өлшемінде қарауға болады. Совет Одағынан екі рет қашып, оның құлағанын көріп, тәуелсіз Қазақстанды да көрген, одан да ұзақ ғұмыр кешкен адам ғой. Ертерек зерттеуге кіріскенімде бұдан да көбірек мәлімет табуға болушы еді. Гүлнар Малбағарқызы деген диаспоролог бар. Ол кісі де Әсия Сардарбекқызы туралы жазған. Оның да деректерін мақалама қолдандым.
АУҒАНСТАННАН – АМЕРИКАҒА
– Енді деректердің сәйкестігі жайлы айта кетсек. 1979 жылы Ауғанстанға совет әскері кіргенде бұл кісілер алғашқы лекпен көшкен. Азаттықтың бұрынғы мақаласында Айшаны – үлкен қызы, Әминаны – ортаншы қызы, Рона – үшінші қызы дейді. Күйеу балаларының қызметтері жайлы да айтады. Осы жерде деректердің сәйкестігі мен қайшылығы жайлы да айта кетсек.
– Айша – кенже қызы , Рона – үлкен қызы. Екеуінің де үйінде болдым. Айшаның күйеуі расында дипломат. Әминаның да күйеуін Азаттықтың бұрынғы материалында дипломат деп беріпті. Оның күйеуі расында бақуатты кісі екен. Аты Қасым. Тұрған үйлерін де көрсетті. 52 бөлмесі бар екен. Әке-шешесі саудамен көтерілсе де, өзі телеоператор мамандығын таңдаған екен. Отбасысы Ауғанстаннан кеткеннен кейін оны қамауға алады. Одан тыныштық бермейтінін біліп, бір босағанда Пәкістан арқылы елден шығып, Нью-Йоркке келіп, туыстарымен бас қосады. Басында қара жұмыс істейді. Әмина дәмхана, наубайхана ашып, кәсіппен айналысады.
– Осы жерде бір нәрсені ұмытып бара жатқан сияқтымыз. Әсияның Америкаға баруы оңай болмаған. Сол туралы да айта кетсек.
– Олар алдымен Ауғанстаннан Түркияға барады. Одан әрі кету үшін паспорт керек. Оны алу үшін аналарының тарихын қолданады. Аналары қолынан "туған жеріме барып келейін деп едім, кезінде Қазақстаннан көшкенбіз" деген арыз береді. Сол кездегі жағдайларына қарасақ, паспорт беруі қиын екен. Алайда жолы болып, паспорт алады. Паспортында "Совет одағына және басқа да елдерге барып тұруға болады" деп жазылған. Түркияда тұрақтайын десе 1980 жылдары ол жақта да тұрақсыздық болған. Сөйтіп Германияға барады. Кенже қызы Айшаның күйеуі Нью-Йоркте дипломат болып жұмыс істейді. Олар басқа да туыстарын сол жаққа шақырса керек, Әсия апа бала-шағаларымен алдымен Нью-Йоркке, сосын Вашингтон түбіндегі Рестонға көшеді.
Кейін оларға Әсияның күйеуінің екінші әйелі Роббия қосылады. Кезінде араласа алмай қалған екен. Хат жазысып, хабарласып жүріп, Америкаға келгенде қайтадан бір-бірін тауып, араласа бастаған.
2000 жылдардың басында Әсия апа қатты ауырып, оған қатерлі ісік диагнозын қойған. Мұстафа деген немересінің айтуынша, 2006 жылы рентгенге түскен кезде апаның өкпесінде қара дақтар өте көп болған. Сол кезде дәрігерлер оны ұзаққа бармайды деп шешім шығарыпты. Алайда кейін Хопкинс атындағы қатерлі ісікті зерттейтін институттың дәрігерлеріне көрсетсе, олар қатерлі ісікті жоққа шығарды. Дақ деп жүргені газ екен. Дәрігерлер диета ұстаса кетеді депті. Содан диета ұстап, Әсия апа қалпына келіпті.
Советтік Қазақстанда дүниеге келіп, коммунистер қысымынан кейін эмиграцияға кеткен, ғасырдан аса ғұмыр кешкен Ауған апа – Әсия ана, міне, осындай жан болған.
Мәтінде қысқаша баяндалған Әсия Сардарбекқызы туралы Дархан Өмірбекпен сұхбаттың толық нұсқасы "Азаттық радиосына – 70 жыл" аудиоподкасының бүгінгі эпизодына ұсынылып отыр.
Подкастың барлық эпизодын Азаттық сайтынан, подкаст платформаларынан және Азаттықтың YouTube-арнасынан тыңдауға болады.
ПІКІРЛЕР