ДЕМОКРАТИЯНЫҢ ӨЗІНШЕ ПІСІП-ЖЕТІЛУІНЕ МҰРША БЕРУ КЕРЕК
– Әңгімемізді соңғы уақытта Үндістан туралы жазылған ең үздік романдардың бірі – Аравинд Адиганың «Ақ жолбарысындағы» бір пайымдаудан бастасам. Шығарманың бас кейіпкері бірнеше мәрте өзінің отанын қарғап-сілейді. «Дамушы әлемдегі ең ірі демократиялық режим болғанымыздан не пайда, не ауыз суымыз жоқ, не ауылда инфрақұрылым жоқ, тіпті Олимпиадада бір де бір алтын жүлде бұйырып көрмепті. Ал мына Қытайда демократия жоқ болса да, жаңағының бәрі бар» деп мысқылдайды.
Дәл осындай «пәлсапа» 1991 жылдан бері Қазақстан президентінің де аузынан түспей келе жатқан стратегия деп айтуға болады. «Әуелі – экономика, сосын барып – саясат» деген сөзді жиі естиміз. Былайша айтқанда «Бірінші ауыз су, инфрақұрылым мен олимпиада медальдары, сосын барып әділ сайлау мен көппартиялық жүйе» дегенге саяды. Мұндай ұстаным Қазақстан үшін қаншалықты тиімді болды деп ойлайсыз?
– Аравинд Адигадан үзінді келтіріп, Қазақстан туралы пікір өрбіту үшін Үндістан мен Қытайды салыстыруыңыз жақсы әдіс екен. Адигаға келсек, [бас кейіпкер] Үндістанның әлеуметтік саясатындағы кемшіліктерді сынағанда негізгі тұрмыс игіліктері демократиядан бұрын орнау керек деп санамаса керек. Үндістандағы қарапайым халық пен саясаткерлер электр қуаты, ауыз су, арзан әрі сапалы тұрғын үй, жақсы білім беру жүйесі сияқты игіліктерді талап еткенде, керісінше, осы демократиялық институттарды жете пайдалануды үйренген.
Яғни, түрлі саяси тетіктер мен тәуелсіз БАҚ арқылы талап-тілектерін еркін жеткізе алады. Оларға «осы игіліктерді бірінші орнатып, әділ сайлау жүйесін кейінге ысырайық» деп көріңіз. Ешқайсысы келіспейді. Өйткені демократия – әрбір үндістандық үшін жеке өмірінен
Үкімет демократияны жоғарыдан төмен таңа алмайды. Демократияның өзінше пісіп-жетілуіне мұрша берсе болғаны.
Әсіресе, соңғы он жылда Үндістан көп өзгеріске ұшырады. Ал қарапайым халық пен саясаткерлер үшін Қытаймен салыстырып мұндай сын айту – пайдалы нәрсе. Қытай моделі Үндістанға қол емес. Өйткені Үндістан «Қытай демократиясыз жеткен жетістіктерге демократия арқылы жетеміз» деп мақсат қойған.
Ал Қазақстанның дәл осы мәселе туралы пайымдарына қарасаңыз көбіне Қытайдың жолын ұстанғаны байқалады. Демократиялық процестерге тікелей қатысу мен көппартиялық жүйе құрудан гөрі халыққа инфрақұрылым, материалдық игілік пен экономикалық мүмкіндіктер тудыру маңыздырақ деген қисын байқалады.
Қарама-қайшылық осында жатыр. Өйткені қарапайым халықты «оларға қажеті осы» деп шешкен заттармен қамтамасыз ете берсең, олардың өздеріне не қажет екенін анықтауға шамасын келтірмесең, онда париархалдық жүйе құрғаныңды байқамай да қаласың. Мұндай жүйе жеке адамның басына құрметпен қарамайды, оның талап-тілектерін мойындамайды.
Мен бұл тұрғыда Қазақстан сәтсіздікке ұшырады деп айтып отырғам жоқ. Қазақстанның айтарлықтай жетістіктері де бар. Бірақ, егер Қазақстан демократия мен әділ сайлау жүйесін билікке төнген қатер деп түсінбесе, үнемі бақылап, басқарып отыратын процес деген пікірден арылса, төбеден басқарудың орнына төменнен ынталандыру керек екенін түсінсе, бұдан да тиімді тұрақты даму жолына түсер еді.
Үкімет демократияны жоғарыдан төмен таңа алмайды. Демократияның өзінше пісіп-жетілуіне мұрша берсе болғаны. Халықтың барлық қоғамдық деңгейде қажеттілігін анықтауға және демократиялық институттардың автономиялық мәртебе алуына жағдай жасаса жетіп жатыр.
«ТҰРАҚТЫЛЫҚ» ДАҒДАРЫСҚА ҰЛАСУЫ МҮМКІН
– 2006 жылы сіз антрополог, қазіргі Ресей мен Қазақстанды зерттеп жүрген ғалым Джэйкоб Ригиді Лондондағы Шығыстану мектебіне лекция оқуға шақырдыңыз. Сол семинарда болған кезімде есімде қалған бір жайт Ригидің осы екі елдегі ахуалды сипаттаған «жүйеленіп алған әлеуметтік-экономикалық хаос» деген бір ауыз анықтамасы еді. Бұл анықтама бүгінгі Қазақстандағы ахуалды дәл суреттей ала ма? «Жүйеленген хаостың» негізгі белгілері не болуы мүмкін?
– Риги сипаттаған кезден бері [бұл елдердегі] жағдай әжептәуір өзгерді. Ол 1990-шы жылдардағы Қазақстан туралы айтқан еді. Советтік әлеуметтік мемлекет моделі күйреп, жаңадан институттар қалыптаса қоймаған әрі-сәрі өтпелі кезең болатын. Қазақстан бұл заманды біржола басып өтіп, жаңа кезеңге аяғы ілікті деп айтуға болады. Қазақстан үкіметі «біз тұрақты елміз» деген идеяға әу бастан жабысып
Егер «жүйеленген әлеуметтік-экономикалық хаос» Қазақстанға 1990-шы жылдары төнген қауіп болса, дәл қазір Қазақстан үшін басқа бір қатер қылтияды. Ол – жаңағы «тұрақтылықтың» саяси стагнацияға, яғни дағдаруға ұласып кету қаупі. Тұрақтылық идеясын бүгінгі саяси элита өздеріне ыңғайлы билік құрылымын сақтап қалу үшін пайдаланып келді.
Бірақ, бұл тұрақтылық саяси кадрлар мен жетекшілерді дер кезінде жаңартып тұруға, саяси институттардың түлеуіне, қайсыбір «конфликтердің» ашық көрініс табуына негіз болса жарар еді. Қазақстанға ең қажет нәрсе – осы. «Конфликт» деп мен бұзақылық пен азаматтық соғысты меңзеп отырған жоқпын. Қазақстанда «конфликт» десең болды, халық тек негативті, жаман түсінік іздей бастайды. «Конфликт» деп мен әртүрлі идеялардың, аргументтер мен ойлардың ашық қолданысқа түсіп, емін-еркін алмасуын айтып отырмын.
ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕНУГЕ ҚҰЛШЫНЫС
– Сіз Қазақстандағы тіл саясатын 1990-шы жылдардың басынан бері зерттеп жүрген аз ғана батыс ғалымдарының бірісіз. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде жаппай қолданысқа енуі туралы қандай болжам айта аласыз?
– Егер Қазақстанда аса қызықты, әрі үміт күттіретін өзгерістерге толы бір сала бар болса, осы қазақ тілі саласы шығар деп ойлаймын.
Соңғы жылдардағы өзгерістерді негізге ала отырып, 2007-2008 жылдары жасаған бірқатар тұжырымдарымды жаңартуға тура келер деп
Әйтсе де, қазақ тілі [Қазақстандағы] жалғыз мемлекеттік тілге айналады деп ойламаймын. Бірақ, соңғы уақытта мені таң қалдырған бір жайт, парламент пен үкімет мүшелерінің қазақша үйренуге талпына бастауы. Қазақ тілінде толтырылған ресми іс-қағаз көбейе түскен. Бірақ, қазақша іс-сапасы мен қазақ тіліндегі терминологияның қаншалықты қалыптаса бастағанын зерделеп үлгірген жоқпын. Бұл реформалар формалды түрде ғана жасалып жатыр ма, оны да анық білмеймін.
Үндістан мен өзге де елдердегі тіл саясаты туралы жинаған өзімнің жеке тәжірибеме сүйенсем, ресми құжаттарды мемлекеттік тілде толтыра салудың еш қиындығы жоқ екенін жақсы білем. Ең қиыны – мемлекеттік тілге қатысты халықтың көзқарасын түбегейлі өзгерту.
Жақында ғана [Қазақстанның] Мәдениет министрлігі мені Мемлекеттік тілді дамыту бағдарламасы бойынша консультант болуға шақырды. Құжаттарды енді зерттей бастадым. Соған сәйкес ұсыныстарымды да айтармын. Қазақ тілінің даму әлеуеті зор. Әсіресе, экономикалық жаңару процесінің қазақ тілінің беделін өсіруге оң ықпал тигізгенін айта кету керек.
АСТАНАНЫҢ ОҚШАУ «МЕМЛЕКЕТ-ҚАЛАҒА АЙНАЛУ ҚАУПІ БАР»
– Осы күндері көп айтылатын ұрандардың бірі «Астана – жаңарған Қазақстанның символы» деп жар салады. Сіздің Қазақстанның жаңа астанасына сапарыңыз президент Назарбаевтың 70 жасқа толуымен және қаланың 12 жылдық мерейтойымен тұспа-тұс келіпті.
Биыл мерекелік іс-шаралардың ауқымы мен сән-салтанаты аһ дегізерлік деңгейде жүріп жатқаны анық байқалады. Қазақ президентін күн сайын түрлі салтанатты ашылу рәсімдерінде көреміз. Біресе жаңа ғимарат, я жол немесе университет ашылып жатады. Сіздің пікіріңізше, осы «жаңа Қазақстанның» символы деп аталған Астана «Арман қалаға» әлі келіп көрмеген Қазақстанның миллиондаған қарапайым тұрғындарының өміріне нендей жаңалық, өзгеріс кіргізді?
– Мен Астанаға соңғы екі жарым жыл бойы келіп-кетіп жүрмін. Астаналықтардан, шетелдіктер мен дипломаттардан Астана жайлы сұрап жүрем. Барлығы дерлік салған жерден «Қарашы, Астана қалай түрленіп сала берді!» деген сияқты сөздер айтады. Бірақ, аз-кем сөйлескесін ғимараттардың биік, әдемі екенін, бірақ, салынып жатқан құрылыс сапасының нашар екенін тілге тиек ете бастайды.
Өз басым, артық сын айтқым келмесе де, болат пен шыныдан тұратын жаңа сәулетті ғимараттардың артқы ауласын айналсам болды
Тағы бір байқағаным, қалада көлік жүрісін оңайлату үшін барша жағдай жасалып жатыр. Бірақ, жаяу жүргінші үшін көшеде серуендеп, я жай жүру, әсіресе кең көшені кесіп өту қиямет-қайым. Жолдың арғы бетіне өту үшін тұтас бір тұрғын үй кешенін, я блокты айналып өтуге тура келеді. Осындай кішкентай келеңсіздіктер Астана қаласының әсем бейнесін жарнамалау науқаны кезінде қарапайым қала тұрғынының мұқтаждықтары әу бастан тасада қалғанын көрсетеді.
Тағы бір айтқым келетіні – Астананың оқшауланып «мемлекет-қалаға» айналу қаупі бар. Астаналық бюрократтар, үкіметтің ресми адамдары онсыз да Астананы Қазақстанның жаңа символына ғана емес, сонымен бірге өздерінің алынбас берік қамалдарына айналдырып алған. Бұл шаһар тұтас елден, әсіресе, ауылдық инфрақұрылымнан оқшауланған күйі жеке мемлекет болып кетуі мүмкін.
БИЛІК ҮРКЕКТІК ТАНЫТТЫ
– Келесі сауал Еуропадағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық Ұйымының қазіргі төрағасы туралы. Төраға болып сайлану Қазақстанға ұпай әперді ме? Астана аймақтық мәселелерді шешуге ықпал ете ала ма? Сұрайын дегенім Қазақстанның төраға ретінде Ауған мәселесіне шұқшия назар аударуы қаншалықты қисынды болды және Астананың Бішкек пен Оштағы оқиғалар кезінде бітімгерлік рөлі байқалды ма?
– Ең басынан бастап, тіпті ЕҚЫҰ төрағалығы берілмей тұрып, Қазақстан осы ұйымның қауіпсіздік бойынша міндеттемелеріне көбірек назар аударта бастаған. Қауіпсіздікке бір басқа, демократия мен адам құқықтарына бір басқа көзқарас білдіру бірден байқалды. Меніңше бұлар бір-бірінен ажыратуға келмейтін түсініктер.
Қазақстан болса, Ресеймен жақын одақтас болғандықтан осы ойынды (яғни, қауіпсіздікті демократиядан жоғары қою) ойнауға мәжбүр болды. Бірақ, ЕҚЫҰ төрағасы болып сайлану үшін жеке дара ойыншы ретінде де көрінуге тырысты (ауған мәселесін алға тарту арқылы). Бұл екі рөлді біріктіруде Қазақстан асқан шеберлік танытты.
Әйткенмен Қазақстан қауіпсіздік мәселесін маңыздырақ етіп көрсету арқылы демократияландыру мен адам құқықтары саласын формалды түрде ғана, құлықсыздау мойындады. Бұл жерде Ауған мәселесінің маңызын кемітіп оытрған жоқпын. ЕҚЫҰ тұрмақ, барша халықаралық және аймақтық ұйымдар үшін ең негізгі мәселе бұл.
Бір қызығы осы ең басты аймақтық мәселені шешуге шақырған Қазақстанға өз іргесінде пайда болған қырғыз мәселесін реттеуде маңызды рөл ойнауға тура келді. Бакиевтің биліктен қуылған үшін оған қашып шығу үшін ең ыңғайлы, әрі жақын жер, әлбетте, Қазақстан болып щықты. Қазақстан Бакиевті Беларуске жеткізу үшін сәтті келіссөздер жүргізді. Бірақ, екінші жағынан Қазақстанның басқа амалы да жоқ еді. ЕҚЫҰ төрағасы болмаған болса да Қазақстан дәл осындай рөл атқарар еді.
Бірақ, Қазақстан төраға ретінде Қырғызстанда Бакиев кеткен соң туындыған жаңа мәселелерді шешуде дәрменсіздік көрсетті. Әсіресе, Қазақстанның Қырғызстанмен арадағы шекарасын жауып тастауы түсініксіз шешім болды. Бұл мәселеге қатысты көптеген уәж айтушылар табылар. «Бішкектегі оқиғалар Қазақстанның территориялық тұтастығына, ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндірді» немесе «Қырғызстанның оңтүстігіндегі қақтығысқа себеп болған қылмыстық топтар мен есірткі саудасымен айналысатын ықпалды наркобарондар Қазақстан территориясына еніп кетуі мүмкін еді» деген сияқты.
Дегенмен, жаңағы аталған зиянды элементтерді өткізбеу үшін тұтас шекараны жауып тастау саяси тұрғыдан піспеген, шикі шешім.
Қазақстанның өз шекарасын жабуы қырғыз экономикасын біржола тұралатты. Егер Қырғызстан экономикасын қалпына келтіре алмаса,
Меніңше, Қазақстан Бішкек оқиғалары кезінде асқан үркектік танытты. Бұл жайт мені таң қалдырды. Қазақстан үкіметі аймақтағы соңғы оқиғалар кезінде өзінің бойындағы психологиялық сенімсіздік пен қауқарсыздықты көрсетіп алды. Қазақстанның соңғы уақыттағы айтарлықтай экономикалық жетістіктері мен реформаларын, үздіксіз жақсарып келе жатқан инфрақұрылымын қаперге алсаңыз, оның қырғыз мәселесіне қатысты әрекетіне қарап отырып, расында да қайран қаласыз.
ЖАҢА ЖАҒДАЙҒА БЕЙІМДЕЛУ
– 1990-шы жылдардың ортасында бірқатар батыс ғалымдары Ресей мен Орталық Азиядағы пост-советтік режимдерді «нұрланған автократия» немесе «колхоздық элита билігі» деп атап жүрді. Сіздің ойыңызша, сол уақыттан бері бұл аймақта не өзгерді? Назарбаев режимінде басқалармен салыстырғанда қандай да бір өзгешелік бар ма?
– Мен «колхоздық элита» тіркесін бұрын-соңды естімеппін. Бірақ, бұл сипаттама маған қатты ұнап тұр. Әсіресе, Совет Одағы құлай сала орнаған режимдерді дәл суреттейді екен. Бірақ, қолданыс аясы әлі де тарыла қоймаған сияқты. Мысалы, Лукашенконың билігі туралы ел-жұрт әлі күнге дейін оның мемлекетті үлкен колхоз сияқты басқарып отырғанын айтады. Түркіменбашы да елін колхоз сияқты болмаса да, үлкен бір жеке меншік шаруашылық сияқты басқарды.
Ал Қазақстан, Өзбекстан, Тәжікстан мен Қырғызстан әрқайсысы әрқилы режимдер. Егер Қазақстан лидерінің рөлін өзге Орталық Азия басшыларымен салыстырсаңыз, Назарбаевтың қол жеткізген жетістіктерін көрмеу мүмкін емес. Қазақстан президенті саяси ортаның өзгерістеріне тез бейімделеді, өз қателіктерінен болмаса да, тәжірибесінен көп нәрсені үйренуге тырысады, солайша өзінің саяси риторикасын жетілдіріп отырады.
Назарбаев билігі кезінде Қазақстан басшылығы шетелдік тәжірибені кеңінен пайдаланып жатыр. Сингапур, әсіресе, Ли Куан Ю президент
Сондықтан «колхоздық менталитет» 1990-шы жылдарғы пост-советтік элитаға тән болғанымен, Қазақстан советтік тәжірибенің озық тұстарын шеберлікпен жаңаша түрлендіру арқылы табысқа жетуге болатынын дәлелдеді.
Саяси жетекшілік туралы ары қарай сөз сабақтар болсақ, Қазақстан парламентінің Нұрсұлтан Назарбаевқа «Елбасы», яғни ұлт лидері атағын беруі туралы айтпаса болмайды. Бұл өзі өте бір қызық феноменонға айналды. Кездескен жұрттың барлығы «Мұның мағынасы не? Салдары қандай болмақ?» деп сұрап жатады.
Парламенттің осы атақты беруінде, президенттің одан бас тартуында, парламенттің мемлекет басшысының мақұлдауынсыз-ақ заң қабылдауға құқылы екенін есіне түсіруінде, сөйтіп дербестік танытуында көптеген ишара бар. Бұл әрекет совет кезеңіндегі ойындарды еске түсіреді. Бәрінің алдын-ала дайындалған сценарий бойынша жасалғаны көрініп тұрады.
Бірақ, бұл оқиғаға біржақты қарауға келмейді. Президент Назарбаевтың жетпіс жасқа толу мерейтойы қарсаңында Қазақстанды дамыту мен жаңа экономикасының негізін қалаудағы еңбегін ескеру де бар. Қазақтың дәстүріне сәйкес жетпісті еңсерген ақсақалға көрсеткен құрмет деп қабылдаса да болады.
Елбасы мәртебесін беру кезінде президент пен оның отбасы мүшелерін әкімшілік немесе қылмыстық жазаға тартпау және өзге де
Бұл әрекет Ли Куан Юдің билікті өз ұлына тапсырғанын еске түсіреді. Назарбаев та осындай қадамға баруға дайындалып жатқан сияқты. Бірақ, бұл жуырда жүзеге аса қоятын іс емес-ау. Саяси жетекші билік басында ұзақ отырған сайын барша заңдық құрылым соған бейімделе түседі де, балама кандидаттар азая береді. Бұл жағдай билік иесі мен үкіметтегі ықпалды топтардың мұрагерді таңдап алуына көптеген кедергі тудырады. Сондықтан да Назарбаев билікті қайсыбір мұрагерге өз еркімен тапсырғысы келе қалса да, оған енді ыңғайлы сәт табу қиынның қиынына айналады.
– Азаттық радиосына сұхбат беруге ынта білдіргеніңіз үшін көптен көп рақмет.
