"Полиция мен Ақтөбе облысындағы діни топ мүшелері арасындағы қақтығыстар ішкі істер министрлігі арнайы бөлімшелеріне тосын сынақ болды. Арнайы мақсаттағы отряд шығынға ұшырады. Себебі ішкі істер министрлігінің жауынгерлері бұрын бар болғаны бейбіт тұрғындармен "шайқасып" тәжірибе жинақтаған еді" дейді Азаттық радиосы дөңгелек үстелінің қатысушылары.
Алматыда сәуір айында үш экстремист тұрып жатқан пәтерге баса көктеп кірген кезде «Сұңқар» арнайы бөлімшесінің 11 жауынгері зардап шекті. Ақтөбе мен Астанада сол кездері жарылыс болды. Ақтөбе облысында атыс-шабыс әлі күнге тыйылар емес. Мұның бәрі ненің белгісі? Қазақстанның «Арлан», «Сұңқар» және басқа да арнайы бөлімдері төтенше жағдайларға дайын ба?
Азаттық радиосының осы тақырыптағы дөңгелек үстеліне қатысқан қонақтар: Нұрділдә Ораз– Қазақстан ішкі істер министрлігінің баспасөз-хатшысы, министрліктің мемлекеттік тіл, ақпарат және халықаралық ынтымақтастық департаментінің бастығы; Әмірбек Тоғысов – генерал-майор, ішкі істер министрлігінің жоғары шенді қызметкері және қорғаныс министрінің бұрынғы орынбасары; Арат Нармамбетов – Ұлттық қауіпсіздік комитетінің (ҰҚК) отставкадағы полковнигі.
ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасары, «Альфа» және «Арыстан» арнайы бөлімшелерінің негізін қалаушы, қазір «Казатомпром» компаниясы бас директорының орынбасары Болат Ашықбаев Қазақстаннан тыс жерде жүруіне байланысты пікірін алдын-ала айтты.
САЛТАНАТ ПЕН БОС МАҚТАН
Жүргізуші:
– Неліктен ішкі істер министрлігі мен оның арнайы бөлімшелері, яғни Қазақстанның қарулы құрылымдары ұзақ уақыт бойы Ақтөбе облысындағы белгісіз қарулы топтың қарсылығын тыйып, жоюға әлі жетпей жатыр?
Нұрділдә Ораз:
- Жалпы тәуелсіздік алған жылдардан кейін, 1996-жылдардан бастап Қазақстанда үш арнайы бөлімше кұрылған болатын. Бұлар - республиканың ішкі істер органдарына қарасты арнайы мақсаттағы «Сұңқар» тобы, ішкі әскерлер комитетінің «Бүркіт» арнайы болімшесі және аумақтық ішкі істер департаментінің «Арлан» арнайы бөлімшесі. Қазақстанда кұрылған бұл арнайы бөлімшелердің даярлығы бірқалыпты әрі жоғары деңгейде деп ойлаймын. Себебі олардың жаттығулары күнбе-күн өтеді.
Ал Ақтөбедегі оқиғаға байланысты, немесе Алматыда болған операцияларға қатысты менің айтатыным: бұл жерде барлық қылмыскерлер тұтқиылдан шабуыл жасаған. Олар қылмыстың бетін қайтаруға біздің арнайы бөлімшілерімізге мүмкіндік бермеген. Қылмыскерлер тығылып отырып, үйдің терезелерінен, басқа жерлерден де атып, тұтқиылдан шабуыл жасап отырған. Осылайша біздің жауынгерлер тіпті мылтықтарын алып үлгермей қалды.
Міне, осындай шараларға ғана біздің аса дайын болмауымыз мүмкін. Осы уақытқа дейін осылай болатынын, лаңкестік әрекеттің болатынын, болмаса әлдебір сырттан қауіп төнетінін ойламаппыз да, бұл тіпті түсімізге де кіріп шықпаған. Міне, енді нақты іс-шараларға келген кезде, біз соңғы уақытта осындай қылмыстармен бетпе-бет келіп отырмыз. Бұның барлығы бейбіт заманда болып жатқан қылмыстық әрекеттер. Бұлардың бәріне біз қазіргі күні осы тәжірибе арқылы, осы адамдардың төккен қанының арқасында - өзіміздің арамызда қаншама арнайы бөлімшенің қызметкерлерінен айырылып жатырмыз - осы арқылы біз қазір тәжірибемізді одан сайын пысықтап, болашақта төнетін үлкен қауіп-қатерлер болса, соларға қарсы тұруға үлкен даярлық жасап жатырмыз. Біздің арнайы бөлімшелеріміздің даярлығын төмен деп айтуға болмайтын сияқты.
Жүргізуші:
– Арат мырза, неге үкіметтің қарулы күштері айтарлықтай шығынға ұшырап отыр? Осынау шығындар белгісіз бір қарулы топтың дәрежесіне тати ма?
Арат Нармамбетов:
– Біріншіден, бұл арнайы бөлімшелердің барлығы – «Сұңқар», «Бүркіт», «Арлан» – әскери бөлімшелер емес, арнайы бөлімшелер. Шұбарши, Кеңқияқ – әлдебір вьетнам ауылдары емес қой, арнайы бөлімшелер – (мысалы, «Арлан») – АҚШ теңіз жаяу әскері емес. Сондықтан мұндағы шеберлік өртенген үйлер мен қатарында аталмыш экстремистер бар өлтірілген адамдардың санымен өлшенбейді.
Бұл арадағы талап мынадай болуы шарт: біріншіден, өз қатарындағы адам шығынына жол бермеу қажет. Екінші жағынан, адамдарды жаппай жоюға да болмас. Олармен, мүмкін, әлдебір келіссөз жүргізу керек еді. Егер мұнысы қолдан келмесе, тұтқындауды әлдебіреулердің құрбан болуынан сақтайтындай әдіспен іске асыру керек еді. Оның үстіне ауыл болып тығылып үлгерсін деп, үйлерді жоғарыдан бомбалау дегендей…
Маған мұның бәрі бұл бөлімшелердің шеберлігінің болмауы салдары көрінеді. Біздегілер негізінен бос мақтан үшін жұмыс істеуге дағдыланған. Теледидар арқылы осы арнайы бөлімшелерді көрсетіп жатқанда, бос мақтан мен әлдебір салтанаттылық байқалады.
Бұл арнайы бөлімшелердің жедел қызметке көп мән берулері керек. Осы іспеттес жағдайлардың алдын алып, аталмыш объектілерге жедел жолмен жол табулары керек. Мен өз тәжірибемде осындай істермен айналысқанмын. Мен бұл істі білемін, сондықтан осы жайлы сөз қозғап отырмын. Мен 10 жыл бойы штаттан тыс «Альфа» тобының құрамында болғанмын. Осы іспеттес жағдайларда біз күнұзақ жүріп, соңғы шешуші кезеңде ғана объектіге жетіп, тұтқындайтындай созып жүрмейтінбіз. Адамдар ешқандай шығынсыз тұтқындау үшін санаулы секунд қана жұмсалуы тиіс болатын.
Әмірбек Тоғысов:
– Біздің пікірталасқа мемлекеттік тіл жөніндегі маман қатысып отыр. Ол өзінің ақпаратында тура осындай міндеттерді атқаруға бағытталған арнайы бөлімшелерге деген дәл ішкі істер министрлігі мен басқа да құқық қорғау органдарының көзқарасы жайлы сөз етеді. Халық түсіндіре ме деп күтіп отыр. Жұрт осындай қауіпті ерекше жағдайларда ішкі істер министрлігі арнайы бөлімшелері әрдайым қарапайым адамдарды қорғауға дайын тұрады деп үміттенеді. Өкінішке қарай, біз бүгін мұны естімедік. Сол себепті алдымдағы маманға қазір қалай сұрақ қоятынымды тіпті білмей отырмын.
Алматының халық тығыз ауданында бұл қалай болды? Осы іспеттес операция шынымен өтті ме? Солай болса, неге ол ың-шыңсыз өтті? Оған кім жауап берді? Кім өткізді? «Арнайы мақсаттағы отряд» деген атының өзі, қызметінің өзі бұл адамдардың жоғары кәсіби білікті, дәл осындай жағдайларға дайындалғандығын білдіреді. Арнайы мақсаттағы отряд неліктен соншалықты қабілетсіз, ақымақ жолмен әрекет етті?
Неліктен Ақтөбе облысында арнайы операция кезінде адамды өлтірмейтін, электрлі-магнитті сәулелер, түрлі жиіліктегі акустикалық толқындар, химиялық қарулардың жаңа түрлері сияқты заң бұзушыларға қашықтықтан ықпал ететін арнайы құралдар қолданылмады? Мамандар мұның бәрін оп-оңай жасайды. Неге ішкі істер министрлігі әлі күнге дейін халыққа арнайы мақсаттағы отрядтың не істеп жүргенін, неліктен осыншалықты қабілетсіз әрекет жасайтынын, қандай көмектің қажет екенін түсіндірмеді?
Арнайы мақсаттағы отрядтың ардагерлеріне жүгінулері керек еді ғой. Бұл Ақтөбе облысындағы даярлығы орташа ішкі әскерлер бөлімшелері де өткізетін оп-оңай операция еді.
Мен ішкі істер министрлігінің осындай көзқарасына, осы арнайы бөлімшелердің осындай дайындығына қарап, таңырқап отырмын. Осы адамдарды «сүріндірген» қолбасшылардың қайда екенін білгім-ақ келеді. Олар қызметтерінен босатылды ма? Арнайы операцияларды осыншама қабілетсіз өткізгендері үшін, адам тағдырына көз жұмғандықтан оларды сотқа беру керек. Бұл арнайы бөлімшелердің іс-әрекеттері маған мүлде түсініксіз. Бейне бір оккупацияланған аймақта «тұтқынға алмай, бәрінің көзін құрту керек» деген принциппен әрекет еткен сияқты. Неге бұлай болып жатыр?
ӘЛЕУМЕТТІК ЭКСТРЕМИЗМ
Жүргізуші:
– Арат мырза, Ақтөбе облысы ҰҚК департаментінің ғимаратындағы жас жігіттің өзін-өзі жару оқиғасын негізге алсақ, Қазақстанда жанкешті лаңкестер дайындалуы мүмкін бе? Мысалы, Қазақстанның бұрынғы ішкі істер министрі Қайырбек Сүлейменов мұндай болуы әбден мүмкін дейді. Сіз қалай ойлайсыз?
Арат Нармамбетов:
– Мұндай болуы әбден мүмкін. Соңғы кезде болып жатқан барлық оқиғалардың дәл діни, экстремистік сипаты бар. Ол фактілер – бірлі-жарым емес. Бұны соңғы бірнеше жыл бойы асқынған, ал қазір, өкінішке қарай, әлдебір сапаға ауысып жатқан сандық көрсеткіштер деуге болады. Ақтөбеде басталғанын айтсақ... енді әйтеуір бір жерде басталуға тиісті еді ғой. Мұндай сарын біздің Қазақстанның барлық аудандарында бар.
Осындай контингентпен жұмыс жасау – ерекше іс. Бұл біздің саяси басшылықтың, дінбасылардың қызметінде қамтылуға тиісті. Ал арнайы қызметтер дәл осындай контингентпен жұмыс істеу ерекшелігіне дағдылануы керек. Қылышты суырып алып, барлығын жаппай жайпап, тиіп-қашып соғысатын кез емес. Олар не оппозиция емес, не әлдебір азаматтық қоғамдық ұйымдар да емес. Бұл адамдар қарсы соққы бере алады да - беріп те жатыр көріп отырғанымыздай, оның үстіне онысы қарулы соққы. Бәріміз алаңдаймыз, сондықтан осы бағытта мұқият және ауқымды жұмыс атқару керек.
Жүргізуші:
- Нұрділдә мырза, Ақтөбе облысында ұзақ уақыт бойы ішкі істер министрілігінің қарулы күштеріне қарулы қарсылық көрсетіп жатқандар кімдер - қарақшылар ма, діни экстремистер ме немесе ұйымдасқан қылмыстық топ па? Олар қалай қаруланған? Ал ішкі істер министірілігінің арнайы әскери бөлімінің қарулануы қалай?
Нұрділдә Ораз:
- Ақтөбе облысы Темір ауданы Кеңқияқ ауылында болған қылмыскерлердің барлығы дінді жамылып, құдайшылықты жамылып, сол арқылы тонна-тонналап мұнай ұрлап, өздерінің қылмыстарын жасап, сол арқылы мына халық арасында үрей туғызып, осындай үлкен қатер туғызды. Бұлардың барлығы - қылмыстық топтың мүшелері. Кеңқияқтағы жағдайға байланысты қылмыскерлердің барлығы - ұйымдасқан қылмыстық топтағылар - кінәлілер екенін нақты айта аламын. Соңғы оқиға бойынша бізде қазір қылмыстық тергеу жургізіліп жатыр. Бұның барлығына бас прокуратура жетекшілік етеді. Сондықтан біз қандай ақпарат болса да, кейін халыққа нақты, шынайы, ашық жеткізіп отырамыз.
Бүкіл қылмыстық топ аңшылық, травматикалық қарулармен қаруланған болатын. Олардың барлығы қазір тексеріліп, кайда тіркелгені анықталып жатыр. Ал енді біздің арнайы бөлімшелердегі қызметкерлердің дайындығы жоғары деңгейде деуге болады. Оларда қарудың барлық түрі бар.
Әмірбек Тоғысов:
– Бұл байғұстардың аң аулауға арналған, травматикалық қарулармен қаруланғандарын түсіндік қой. Мен жуырда Ресей ішкі істер министрі орынбасарының есебін оқыған едім. Онда ресейлік арнайы бөлімшелер жарты жылдың ішінде 25 мың арнайы операция өткізіп, 160 қылмыстық топтың, 500-ден астам қарулы қылмыскердің қаруларын тәркілеп, тұтқындағаны жайлы жазады. Сөйте тұра бар болғаны 15 адамнан айырылған, 25 адам жараланған. Біздің екі операция барысында жоғалтатынымыз 25 мың операцияға татиды. Бұл арнайы мақсаттағы отряд мүшелерінің апатты жағдайын көрсетеді.
Бұл мәселемен мұқият, түбегейлі, үкіметтік деңгейде айналысу керек. Нұрділдә арнайы жасақ тапаншаларын суырып үлгермеді-міс деп отыр. Неге оларды «суырып ал да ат» принципі бойынша ататын заманауи тапаншалармен мен қаруландырмасқа? Немесе қазір бұрыштан сығалап ататын автоматикалық қару – израильдік арнайы гранатометтер бар ғой. Біздің арнайы мақсаттағы отрядтарда сондай қару-жабдық бар ма? Енді, міне, анау-мынау деп түсіндіріп отыр. Осындай операциялар кезінде киетін арнайы киім бар емес пе.
Ал енді бұл неғылған адамдар дегенге келейік. Неге екені белгісіз, барлық жағдайларда діни экстремизмге жармасып жатады. Бұл діни экстремизм қайдан шыққан? Бүгінде мен Қазақстанда әлеуметтік экстремизм аса өзекті мәселе болып отыр деп санаймын. Экстремизм деген не? Бұл бір адамның көзқарастары шектен шыққанда, ол төтенше амал-әрекеттерге жол бергенде болады. Жұмыссыздық, әлеуметтік мәселелерді шешу кезіндегі жергілікті атқарушы органдардың немқұрайлылық, жемқорлық, ұрлық, полицейлердің жүгенсіздігі белең алған. Әсіресе, Кеңқияқта
халық торыққан. Сондықтан бұл осындай талас-тартысқа ұласқан. Негізгі себеп те осында. Осынау құбылыстардың әу басында бүгінгі күні діни емес, әлеуметтік экстремизм жатыр.
Жуырда Азаттық сайтына берген сұқбатында Толғанай Үмбетәлиева дәл осы орайда қалыптасқан саяси жағдайды өзгерту үшін елдің батысындағы кей адам, қажет болса, қан төгуге дайын екенін айтқан. Оның алғашқы нышандары – Астана, Ақтөбедегі ҰҚК ғимаратындағы жарылыстар, Кеңқияқ оқиғалары және басқалары. Мұның үдеп бара жатқанын байқап отырмын - себебі наразы орта, әлеуметтік мәселелер қазір шешімдерін таппай жатыр.
Сол жаққа, Ақтөбе облысына, арнайы мақсаттағы отрядты емес, еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру министрін - мадам Әбдіхалықованы жіберу керек еді. Ол жаққа әкім ең алдымен жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар департаментімен, ішкі саясат қызметкерлерімен бірге барып, одан соң ғана оқиғаның мән-жайын анықтау үшін прокурор мен тергеушіні алып баруға тиіс еді. Бұл рецидив бүгінше жойылмай отыр.
Жарты, не бір жылдан соң сол жерде тағы бір әлеуметтік дүмпу болып жатса, таң қалмаймын. Жанкештілер мұндай жағдайда…
Егер адам бассыздыққа тап болса, өз басындағы әлеуметтік мәселелерін шеше алмаса, әкімшілік пен басқа да құрылымдарға барып, түсіністік таппай, сот органдары жемқорлықпен адамдарды соттап жатса, оның басқа не амалы бар? Өзін-өзі жару, жоғарғы қабаттан құлап, өзінің әлеуметтік өмірі үшін, өзінің жақын-туыстарын қорғау үшін күресудің басқа да төтенше экстремистік «әдістерін» қолдану. Міне, мәселенің төркіні осында.
Сондықтан бүгінгі күні мемлекет ең алдымен әлеуметтік мәселелер мен проблемаларды шешуге, қарапайым азаматтарға негізгі жағдайларды жасауға, жемқорлықты қатаң тыюға, әкімшіліктерді дұрыс қалыпқа келтіруге бет алуы керек. Бүгінгі күні қарапайым адам мешіт пен шіркеу болмаса, қайда барады? Барар жері, басар тауы жоқ! Мүдделі адамдар, әлбетте, оған жылы-жылы сөйлейді, жолдан тайдырады – төтенше оқиғалар осыдан келіп шығады.
Біз қазір төтенше әлеуметтік экстремизмнің белсенді кезеңіне еніп отырмыз. Араб елдерінде болған жағдайлар, алдын алмасақ, біздің басымызға да келеді.
ШАЛ-КЕМПІР, АЯҒЫ АУЫР ӘЙЕЛДЕРМЕН ШАЙҚАС
Жүргізуші:
– Қазақстанның әскери мекемелері немесе арнайы лаңкестікке қарсы бөлімдері сырттан әлдебір лаңкестік немесе экстремистік топтар келсе, қарсы шығуға дайын ба? «Альфа» мен «Арыстан» командаларының негізін салушылардың бірі Болат Ашықбаев Қазақстанның лаңкестікке қарсы қарулы күштері сырттан төнген шабуылға тойтарыс бере алады деп сенеді.
Болат Ашықбаев:
– Әрбір бөлімшенің өз міндеті болуы шарт. «Альфаның», «Арыстанның» міндеті – антитеррор. Қылмыстық құрылымдардың, лаңкестік топтардың шабуылдарын оп-оңай тойтара аламыз деп мақтансыз айта аламын. Бұл қиынға соқпайды. Бастысы – іс-шараларды дұрыс жоспарлап қою керек. Әрине, оған қоса, арнайы дайындық қажет. Күнделікті арнайы дайындық. Біз жауынгерлік арнайы дайындықтың қатарынан 14 түрін жасадық. Қанша екенін санаңыздар. «Сұңқарда» мұндай жоқ шығар. «Арланда» бар-жоғын білмеймін.
Әмірбек Тоғысов:
– Қазір болып жатқан оқиға - мүлде басқа жағдай. Жалпы, олар Кеңқияқтағы адамдарды берілуге, бітімге келуге адамша шақыра алмады. Бірақ, екінші жағынан, бұл арада жемқорлықпен байланысты мәселелер көп сияқты. Полиция да, ешкім де адамдардың куәлік еткенін, олардың қалай өмір сүріп жатқандары, қалай тоналып жатқандары жайлы айтып бергендерін қаламайды. Сол себепті олар қырып-жоюға бел буды.
Тағы бір өте маңызды мәселе: бүгінгі күні арнайы мақсаттағы отряд бейбіт адамдарға қарсы, әлдебір саяси міндеттерді шешуде пайдаға жарап отыр. Кезінде арнайы бөлімшелерді бейбіт тұрғындарға қарсы пайдалануға рұқсат алу үшін прокуратураны, барлығын құлағдар ету керек болатын. Бүтін бір жүйе бар болатын.
Бүгінгі тәжірибеден басқаны көріп отырмыз. 2008–2010 жылдары Алматының қазіргі Алатау ауданы бойынша әкімшілігі, жер қатынастары басқармасының қызметкерлерінен, полицейлерден құралған мобильді атанған топ жұмыс жасайтын, арнайы бөлімшелерді де тарта бастаған болатын. Сол кездерде арнайы бөлімшелер сот өткізбей тұрып, қарапайым азаматтардың 1200-ден астам баспанасын құртқан. Ол жерде жігіттердің қолына кісен салып, ұрып-соғып, шал-кемпірлермен, жүкті әйелдермен шайқасқан.
Ал енді ер азаматтармен бетпе-бет келгенде, осындай «дайындықтан» соң, ешбірінің дайын болмай шыққаны - заңды. Мұндай жағдай басқа жерлерде де бар көрінеді. Алтынбек Сәрсенбаевқа қарсы антитеррорлық арнайы бөлімшелерді пайдаланудың не қажеті бар еді? Бар дайындықтың қайда жұмсалатыны енді белгілі. Бәрі де біртіндеп кері кетіп жатыр.
Қаруды қолдануға, дайындыққа, экипировкаға, қарулануға, арнайы операциялар кезінде жаңа технологияларды пайдалануға байланысты тұжырымдаманы түбегейлі қайта қарастыру керек. Жедел түрде мұнымен қауіпсіздік кеңесі, үкімет, сонымен бірге, құқық қорғау органдары айналысуға тиісті. Әйтпесе мұндай қателер, арнайы бөлімшелердің қабілетсіз, масқара операциялары жалғаса бермек.
Арат Нармамбетов:
– Егер жағдай осы үрдіспен кете берсе, дайындықтары толық дәрежеде емес деп ойлаймын. Неліктен? Себебі ауыл жігіттері аңшы мылтықтарымен тәулік бойы қорғанған, ал шетелдік орталықтар осы салада анағұрлым жоғары дәрежедегі шеберлерді дайындайды ғой. Сондықтан бұл тұста біздің мақтанарымыз аз.
Бізде лаңкестікке қарсы топтың саны шексіз көп әрі олар түрлі мекемелерге қарайды. Бұлар – «Сұңқар», «Арлан», «Бүркіт» және басқалары. ҰҚК-нің «Арыстан» арнайы бөлімшесінің негізінде лаңкестікке қарсы ортақ орталық құру керек сияқты. Ішкі істер министрлігі бөлімшелері «Арыстанның» төңірегіндегі қосалқы күш бола алар еді. Сонда бұл істі анағұрлым жоғары деңгейге көтеру мүмкіндіктері пайда болады.
Басшылық осындай іс-әрекеттерді бағалау талаптарын өзгертуі керек: лаңкестердің арасында құрбан болса - ештеңе емес, ал өзіміздің арамызда, бейбіт тұрғындардың қатарында адам шығыны болып жатса - бұған теріс қарау керек. Әйтпесе, Бесланда оқушыларды босатып жатқандағыдай жағдай болады. Сонда арнайы қызметтің осы операциясын Ресейдің саяси билігі өте жоғары бағалады, Бірақ ол жерде бас салу кесірінен бірнеше жүз оқушы өлім құшты. Мұны олардың оң бағалағандарын әлі күнге дейін түсінбеймін.
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар, осымен Азаттық радиосының дөңгелек үстелі аяқталды. Пікірталасқа қатысқандарыңызға көп рахмет.
