Азаттық Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Тәуелсіз адамдар» жобасын жалғастырады. 1990-жылдардың басынан бастап осы уақытқа дейін моральдық тұрғыда беделді, қоғамдық пікірдің жетекшісі болған саясаткерлер, музыканттар, журналистер, экономистер, әртістер және танымал БАҚ өкілдерінен сұхбат аламыз. Жоба кейіпкерлері жаңа мемлекетте адам ретінде және маман ретінде алдына қандай мақсат қойғанын, 2016 жылы оның нәтижесі қандай болғаны туралы баяндайды.
Жобаның алтыншы сериясында эколог, қоғам қайраткері, «Табиғат» экологиялық одағының жетекшісі Мэлс Елеусізов партиядан қалай қуылғанын, Семей полигонындағы соңғы ядролық жарылыс қалай жасалғанын еске алып, Қазақстанда экологияны неліктен көп ешкім ойламайтыны туралы пікірімен бөлісті.
«ЖҰРТ ЭКОЛОГИЯ ДЕГЕННІҢ НЕ ЕКЕНІН ТҮСІНБЕДІ»
Вячеслав Половинко: - СССР ыдырап кеткеніне қамықтыңыз ба?
Мэлс Елеусізов: - Совет одағы болып қалғанын, әрине қаладым. Ол кезде мұны түсінбедік. Бәрі өткінші нәрселер деп ойладық. Бірақ біртіндеп былыққа бата бастадық. Газетте Горбачевтің қайта құру жоспарын жақсы бастама деп жаздым. Жұрт мұны қолдап, белсенділік таныта бастады, бірдеңе істегілері келді, бірақ мұның бәрі біртіндеп құрдымға кетті. Саяси жүйені де, идеологияны да, өзгесін де қиратпау керек, ал экономиканы дамыту керек деп мен сол кезде айтқанмын. Қытайдың варианты бізге де оңтайлы болар еді. Әлгі ойымның дұрыстығын кейінгі жылдар көрсетті.
Петр Троценко: - Өмірбаяныңызға көз жүгіртсек, 1970-1980 жылдары сіз әр салада жұмыс істеп, бортсерік те, комсомол хатшысы да, инженер де болыпсыз. Экология саласына қалай келдіңіз?
Мэлс Елеусізов: - 1988 жылы мен «Қазгипроподхоз» институты директорының орынбасары болып жүргенде Жаманқұл су қоймасы бұзылып, 13 адам мерт болды, әлгі сұмдық апаттан көп зиян келді. Оның жанында Сорбұлақ деген сарқынды су жиналатын үлкен бөгет бар. Ол кезде біздің институт Сорбұлақ қоймасын салуды бастап жатқан болатын. Бірақ оны мүлде дұрыс салмады. Соған зығырданым қайнап, «мыналарың не, бұлай істеуге болмайды» деп едім, мені партиядан қуып, жұмыстан шығарып жіберді.
1989 жылы сайлауалды науқаны басталып, Олжас Сүлейменов СССР жоғарғы кеңесіне депутаттыққа ұсынылды. Бірақ аяғынан шалып, оны өткізбеді. Ол кісінің командасында болдым, барынша қолдау көрсеттім.
Вячеслав Половинко: - 1980 жылдардың аяғында экологияны ойлайтындай мұрша болмады ғой, сіздің экологиялық бастамаларынызды жұрт қалай қабылдады?
Мэлс Елеусізов: - Мен тұтас экология емес, кей мәселелерді - сарқынды су жиналатын бөгеттің қауіпті екенін айттым. «Қазақфильм» мен туралы деректі фильм түсірді. Бірақ фильмді түсіріп біткені сол еді, Сорбұлақ «жыры» басталды, бұған қоса сайлау науқанына кірісіп кеттім. Сол жылы өзімді Қазақ ССР жоғарғы кеңесі депуттатығына алғаш рет ұсынғанмын.
Вячеслав Половинко: - Ол кезде пікірлестеріңіз көп болды ма?
Мэлс Елеусізов: - Ондайлар аз болды. Жұрт экологияның не екенін, не істеу керектігін білмеді. Ол кезде бұл жайлы ешкім айтпайтын.
Вячеслав Половинко: - Қалай сонда, Арал теңізі, Семей полигонына қатысты проблемалар одан ертеректе қозғалды емес пе?
Мэлс Елеусізов: - Әйтеуір түсінік мүлде өзгеше болды. Экологиямен айналысатын нақты қозғалыс болған жоқ. Ғалымдар бір-бірімен дауласудан аспады.
«БІЗДЕ ҚҰЛШЫНЫС БОЛДЫ, АЛ АҚША ҚАЖЕТ БОЛМАДЫ»
Вячеслав Половинко: - 1990 жылдары экологтар қалай күн көрді? Мемлекет қарайласты ма?
Мэлс Елеусізов: - Экологтардың ешкімге мүлде қатысы да, керегі де болған жоқ. Олар ортақ іске жаны ашыған энтузиастар болды.
Петр Троценко: - Бәрібір бірдеңе етіп күн көру керек болды ғой. Әлде Батыстың гранттарын алдыңыздар ма?
Мэлс Елеусізов: - Жоқ, ол кезде Батыстан ондай ештеңе алмадық, олар кейін келді ғой.
Вячеслав Половинко: - Сонда, бәріне өз ақшаларыңызды жұмсадыңыздар ма?
Мэлс Елеусізов: - Шын мәнісінде солай болды.
Петр Троценко: - Әдетте ақша аз болса, көп нәрсе тындыра алмайсың ғой.
Мэлс Елеусізов: - Бізде жігер, рух болды. Күнделікті өмірге болмаса, әлгі шаруаларымызға ақша онша қажет болған жоқ.
Вячеслав Половинко: - Олай болса, энтузиаст экологтар жұмысының қандай мәні болды? Шартты түрде айтқанда, әлде құр әңгімеден аспады ма? Әлдебір нақты істер атқардыңыздар ма?
Мэлс Елеусізов: - Біз кездесіп, проблемаларды талқылап, бірдеңе істеуге тырыстық, «Невада-Семей» акцияларын өткіздік. Мысалы, Мұрат Әуезов екеуміз Семейдің Қарауыл ауылына бардық. Ол жақта ядролық полигонға, жарылыстарға қарсы үлкен акция өткіздік.
Вячеслав Половинко: - Полигон аймағында тұратын адамдармен сөйлестіңіздер ме?
Мэлс Елеусізов: - Әрине, сөйлестік, әлгі акцияға қарақұрым халық жиналды. Бірақ ол кезде жұрт көп дүниені түсінбеді, оның үстіне, дәрігерлер [ядролық жарылыстардың зардаптарын] - адамдар шалдыққан дерттің шын себебін айтпайтын.
Вячеслав Половинко: - Жұртты «мазаламау» шешімі қай деңгейде қабылданды деп ойлайсыз? Бұл Қазақ ССР басшылары деңгейінде ме?
Мэлс Елеусізов: - Жоқ, оны СССР деңгейінде шешетін, ядролық жарылыстармен айналысқандардың, мысалы, саяси бюроның құзырында болды.
Вячеслав Половинко: - 1991 жылы Семей полигоны жабылды. Сіздер мұны өз жеңісіміз деп қабылдадыңыздар ма?
Мэлс Елеусізов: - Полигонды жабуды билік өз мақсаттарына пайдаланды, ал халық, әрине риза болды. Оның алдында соңғы рет жарылыс болып, оны бақылауға қоғам өкілдеріне бірінші рет рұқсат берді. Ішінде мен де болдым. Жарылыстың қалай болғаны әлі есімнен кетпейді. Жарылыс жер астында жасалғанымен, жер бетімен толқын жүріп, аяғымыздың асты бір көтеріліп, қайта басылды. Қорқынышты болды, әрине. Біз жарылыс эпицентрі ошағынан төрт километр жерде болдық.
Петр Троценко: - Яғни билік Семей полигонын жабуды PR-айла ретінде пайдаланған екен ғой?
Мэлс Елеусізов: - Иә, бұл жақсы айла болды.
Вячеслав Половинко: - Тойлаған шығарсыздар? Полигонды жабу құрметіне арақ іштіңіздер ме?
Петр Троценко: - Семейде тұратындардың бәріне арақ ішу керек сияқты ғой.
Мэлс Елеусізов: - Ол жаққа барған кезде ылғи ішетінбіз, бұл зарарсыздандырудың баяғыдан келе жатқан технологиясы болатын, арақ [радиация әсерін] азайтады.
Вячеслав Половинко: - 1990 жылдары қандай экологиялық проблемалар шықты? Жұрт қандай проблемаларға назар аударуды сұрады, ал өздеріңіз нендей мәселелерге назар аудардыңыздар?
Совет заманында Аралды құртпау керегін білді. Кезінде ғалымдар қарсы шыққан, бірақ билік өзгеше шешім қабылдады.
Мэлс Елеусізов: - Ең негізгісі – Алматының [ауасына қатысты] проблемасы. Балқашты мыс қорыту зауыты ластауы. Ал Арал проблемасы оған дейін болған, мен мұны да қозғауға тырыстым, өйткені совет заманында Аралды құртпау керегін білді. Кезінде ғалымдар қарсы шыққан, бірақ билік өзгеше шешім қабылдады.
«ШАРЫН БАҒЫ – МЕНІҢ БАСТАМАМ»
Вячеслав Половинко: - Билікпен араңыз қалай болды? Оның қитығына тидіңіз бе әлде, керісінше сізге бірге жұмыс істеуді ұсынды ма?
Мэлс Елеусізов: - Жоқ, мен олармен бірге жұмыс істегім келген жоқ, оның ешқандай мәні болмады. Экологиялық мәселелерді көтергенім олардың қитығына тиді, бірақ ылғи осы ғой.
Вячеслав Половинко: - Ол жылдары президент немесе кем дегенде премьер-министр деңгейіндегі басшылармен кездескен кезіңіз болды ма?
Мэлс Елеусізов: - 1993 жылы кәсіпкерлердің әлдебір форумы болып, президентпен сонда кездестік. Әлгі жиында мен Сорбұлақ проблемасын айттым. Сөйлеген сөзім президентке ұнап, ол кісі мені қабылдауына шақырды, екеуміз бір жарым сағат әңгімелескенбіз.
Петр Троценко: - Не туралы әңгімелестіңіздер? Экологиялық проблемалар жайлы ма әлде саясатты да қозғадыңыздар ма?
Мэлс Елеусізов: - Саясат жайлы онша айтқан жоқпыз. Сайлау жайлы, бірақ көбінесе экология жайлы сөйлестік.
Вячеслав Половинко: - Қазақстан экологиясы мен қазақстандық саясат арасындағы байланыс қаншалықты тығыз болды? Әлдебір экологиялық проблемалар әдейі айтылмады ма, әлде саясаттан аса алмай әлдебір саяси амалдар үшін пайдаланылды ма?
Мэлс Елеусізов: - Саясаттың экологияда ешқашан шаруасы болған емес. Ол кезде экологияны құтқаруды ойламайтын.
Вячеслав Половинко: - Ал аймақтарды, шетелдік, Қытай компанияларын аралаған кезде мемлекет тарапынан экологияның жай-күйін бақылау күшейгенін байқадыңыз ба? Қазір әйтеуір зиянды қалдықтар үшін болса да айыппұлдар сала бастады ғой.
Мэлс Елеусізов: - Бұл экология министрлігіне байланысты болды. Барлық министрлердің ішінен есімде қалғаны Серікбек Дәукеев қана (1997-1999 жылдары Қазақстанның экология және табиғи ресурстар министрі, 1999-2000 жылдары табиғи ресурстар және қоршаған орта министрі болған. – Азаттық). Өзі сондай белсенді, істің адамы еді, жер қойнауын да, орманды да, суды да өз құзырына алып алды. Ол кісінің тұсында Шарын табиғи бағын ұйымдастыруды талап еткенмін. Бұл – менің бастамам. Кейін оны Атырауға (2000-2002 жылдары Дәукеев Атырау облысы әкімі болған. – Азаттық) жіберіп, сосын орнынан алып тастады, ол кісінің қызмет мәнсабы сонымен бітті. Ал негізі, эколог ретінде жақсы министр болды, мәселелер қозғап, шамасынша қайрат қылды.
Вячеслав Половинко: - Мемлекет экология мәселесіне неліктен ден қоймайды деп ойлайсыз?
Мэлс Елеусізов: - Біріншіден, олар экологияны шығыны көп сала деп ойлайды. Негізі, солайы солай. Бірақ менің жобаларымның бәрі экономикалық тұрғыдан қисынды әрі проблеманы шешетін идеялар. Ал өнеркәсіптік кәсіпорындар экологиялық саясатын қайта қарауы керек. Бұған қыруар ақша қажет, сондықтан бәрі экологиядан жалтаруға тырысты. Сондықтан компаниялар бірдеңе істеудің орнына, айыппұл, пара төлеп құтылатын, ал кез-келген бастаманы «тұншықтырып тастайтын».
Вячеслав Половинко: - Жарайды, мемлекет үшін шығыны көп делік. Бірақ төрт жыл бұрынғы сұхбаттарыңыздың бірінде сіз айтқандай «елдің шөлге айналып» бара жатқанын түсінетін адамдар билікте шынымен жоқ па?
Біздің билікте отырғандар уақытша келіп-кететіндердің философиясын ұстанады. Кез-келген шенеунік – уақытша адам. Ешбқайсысы елдің проблемаларын терең ойламайды.
Мэлс Елеусізов: - Біздің билікте отырғандар уақытша келіп-кететіндердің философиясын ұстанады. Кез-келген шенеунік – уақытша адам. Ешқайсысы елдің проблемаларын терең ойламайды. Қызметте отырып өз проблемаларын шешіп алады. Кейін ұсталып, қамалады. Солай жалғаса береді.
«МОНОПОЛИЯ – ҚҰБЫЖЫҚ»
Вячеслав Половинко: - Халықаралық экологиялық ұйымдар қарайласпады ма? Олармен байланыс орнатқан жоқсыздар ма?
Мэлс Елеусізов: - Иә, олардың бәрімен байланысым болды, бірақ маған ешкім ешқашан грант беріп көрген жоқ. Олар көбінесе үкіметпен жұмыс істейді, ал ол жақтағылар мені ешқашан бағалаған емес.
Петр Троценко: - Экологиялық проблемалар шаш-етектен асып жатқанда (тіпті, бүкіл әлем білетін Аралды алсақ та) халықаралық ұйымдар неліктен тәуелсіз экологиялық ұйымдар емес, үкіметпен жұмыс істеуді қалады?
Мэлс Елеусізов: - Өйткені бұл өзге елдің өміріне араласу ретінде есептелер еді. Әуелгіде олар қоғамдық ұйымдарды қолдап, гранттар берген. Ал кейін оны біртіндеп қысқартты, қазір олар үкіметпен ғана жұмыс істейді.
Вячеслав Половинко: - БҰҰ сізді бәрібір марапаттады ғой.
Мэлс Елеусізов: - Менің жұмысымды көп жерде біледі. Талай өзекті мәселелер көтердім. Менің жобаларыммен әлемдік деңгейдегі проблемаларды шешуге болады. Бұрын-соңды ешкім ұсынбаған жолдарын ұсындым. Патенттерім бар.
Вячеслав Половинко: - Ал іске асып жатқандары бар ма?
Мэлс Елеусізов: - Қайдан, ешкім қолына алған жоқ. Президентке жазып, ол кісі қолдау танытып, тапсырма берген, алайда оларды ешкім орындамайды. Бірақ мен Сорбұлақ проблемасын жылда көтеремін. Ол жердегі жағдай өте қиын, бөгет бұзылса, сұмдық болады. Бұған қоса, қоқыс тақырыбын да көтеріп келемін, бұл әлем деңгейінде проблемаға айналды. Қарапайым жолдарын ұсынғанмын. Қазір БҰҰ қызығушылық таныта бастады.
Петр Троценко: - Қай мағынада?
Мэлс Елеусізов: - Мен қоқысты қолмен әбден сұрыптау тәсілін ұсындым. Автоматтандыру тәрізді тәсілдер туралы жазылғандардың бәрі өтірік, құр алдау, ол мүмкін емес. Ал мына технологияда қоқысты әдеттегідей соңында емес, ең басында сұрыптап шығу керек. Сол кезде сұрыптау пунктінде өндіріс ашып, халық тұтынатын тауарлар шығаруға болады. Қоқысты екінші қайтара өңдеп, көп кәдеге жаратуға болады.
Вячеслав Половинко: - Мен бұған өз ауламды мысалға келтірейін. Екі ай бұрын пластик бөтелкелер тастау үшін ауламызға арнайы жәшік қойған болатын. Бірақ әлгі контейнерді үш күннен кейін алып тастады. Егер тұрғындардың өздері дайын болмаса, экологиялық сауатсыздықты жоямын деп жанталасудың қажеті бар ма?
Мэлс Елеусізов: - Бұл шаруаны бәрібір қолға алу керек. Жақсы идеялар жетеді, бірақ, көрдің бе, қаншама уақыт – 29 жыл босқа кетті.
Вячеслав Половинко: - Ал Совет одағы сақталып қалса, мұндай проблемалар дұрыс шешілер ме еді?
Мэлс Елеусізов: - Иә, ол кезде кез-келген проблема оңай шешілетін. Қайткенмен, тиісті ғалымдар, мамандар болды ғой. Совет одағын партиялық монополия құртты ғой.
Петр Троценко: - Семей полигонын мысалға келтірсек, ол кезде проблемалар туралы мүлде айтылмаушы еді ғой.
Мэлс Елеусізов: - Мұның бәрін дұрыстап ойластырса, бәрі шешіледі. Бірақ әлгі монополия деген құбыжық ғой бәрін бүлдіретін. Егер бір нәрсеге монополия орнады ма, бәрі құрдымға кетеді.
Вячеслав Половинко: - Совет одағы қалай дамуы тиіс еді деген мәселеге қатысты ойыңызды дұрыс түсіндім бе? Сіз «тоталитаризм, бірақ көп партия болуы тиіс» деп ойлайсыз ба?
Мэлс Елеусізов: - Пікір алуандығы болу үшін кемі екі партия керек болар еді. Кезінде Ленин жалғыз партия ғана қалдырып, өзгелерінің бәрін жойып үлкен қателік жасады. Бірақ басқа амалы болмады. Мен негізі [СССР кезіндегі] көп дүниені ақтаймын. Қазір Сталин туралы неше түрлі жазылып жатыр. Бірақ ол адал адам болды, ештеңе ұрлаған жоқ.
Петр Троценко: - Оның ұрлағаны жақсы еді.
Мэлс Елеусізов: - Жоқ, керегі жоқ. Оған ұрлаудың да қажеті болмады, ол мемлекетке шын берілген адам еді.
Вячеслав Половинко: - Ой, айтпаңыз, оның тұсында экология таза болды.
«БӘРІ ДАУЫС БЕРСЕ – КОМИССИЯ ДӘРМЕНСІЗ БОЛАДЫ»
Петр Троценко: - Енді саясатқа оралсақ... Депутат болуға қанша мәрте талпындыңыз?
Мэлс Елеусізов: - Он шақты мәрте ғой деймін. [Парламенттік сайлаулардың] бәріне болмаса да, көбіне қатыстым, бірақ бір рет те өтпедім.
Вячеслав Половинко: - Дауыс әділ саналды ма?
Мэлс Елеусізов: - Жоқ, әрине. Бізде ешқашан әділ сайлау болып көрген жоқ. Бірақ бұл биліктің ғана емес, халықтың да кінәсі. Жұрттың 20 пайызы ғана сайлауға барады, бұл сан жылдар бойы өзгермей келе жатыр. Бірақ ауылдық жерлердегі учаскелерде сайлаушылардың 95 пайызы – халықтың бәрі дерлік маған дауыс берді. Жұрт сайлауға келіп, қалаған адамына дауыс берген соң учаскелік комиссия түк те істей алмады.
Вячеслав Половинко: - Кешіріңіз, бірақ мынау сәл қызықтау екен. Егер сізге 95 пайызы дауыс беріп, ал ақырғы нәтиже бәрібір небәрі 0,2 пайыз болып шықса, әлгі елдімекеннің қандай көлемде болғаны?
Мэлс Елеусізов: - Жо-жоқ, мен жекелеген фактілерді айтып отырмын. Яғни халық сайлауға келсе, комиссия ештеңе істей алмайды. Ал ешкім бармаған соң бұрмалаушылық нормаға айналып кетті. Ал бізде «ой, несіне барамыз, бәрібір сенбейміз, бізде құқық деген ешқашан болмайды, сайлауға бармай, ереуілге шығамыз» дейді.
Вячеслав Половинко: - Президенттік сайлаулардың біріне түскен кезде Назарбаевқа неге дауыс бердіңіз?
Мэлс Елеусізов: - Олай істемеуім керек еді, әрине, әлгі қылығым жақтастарымды қатты ренжітті. Мұным дұрыс болмады.
Петр Троценко: - Президенттікк сайлауға қандай мақсатты көздеп түстіңіз? Жеңемін деп ойладыңыз ба?
Мэлс Елеусізов: - Жоға, мен бұл жүйені жақсы білемін ғой. Бұл мүмкін емес.
Петр Троценко: - Онда тырысып керегі не?
Мэлс Елеусізов: - Біріншіден, мені бұған сайлауға бойкот жариялаған оппозиция итермеледі. Сол кезде Тұяқбайға (бұрынғы бас прокурор әрі «Отан» партиясының бұрынғы мүшесі, қазір оппозиционер. – Азаттық) «өзің заңгерсің ғой, бәрі заңға сай. Онда несіне қарап отырмыз, сайлау әділетсіз деп бойкотпен дәлелдеп қайтесіңдер. Қатысу керек, халықпен араласып, жақтастар жинау керек, ойыңды ашық айт, бұл кезде сені ешкім тұтқындай да, қамай да алмайды» дедім. Сайлауға мен осы мақсаттармен түстім. Былайғы уақытта шықсаң, бірден ұстап әкетеді, ал сайлау науқаны кезінде ешкім ондайды істей алмайды.
Петр Троценко: - Президент сайлауына түсетін кандидаттар мемлекеттік тілден сынақ тапсыруы тиіс. Көбі дәл осы кезеңде шығып қалады дейді ғой.
Вячеслав Половинко: - Немесе шығарып тастайды.
Мэлс Елеусізов: - Әлгі сынақ – шынымен олардың мықты құралы, бірақ мен қазақ тілін жап-жақсы білемін. Олар сайлауға түскеніме қарсы болған жоқ, ал негізі, мені құлатуға болушы еді. Сайлауға түсу – өз бастамам болатын, президент әкімшілігіне барып, «сайлауға мен түсіп көрейін. Ақыры оппозиция түскісі келмейді екен, онда мен барайын» дедім.
«САЙЛАУЛАРДА ЕКІНШІ БОЛҒАНЫМ АНЫҚ»
Петр Троценко: - Демек, біздің қоғамда бірдеңені өзгертуге деген құлшыныс, экологияға ынта болғанда, сізді кандидат ретінде тіркемей қояр ма еді?
Мэлс Елеусізов: - Енді ше? Олар менің рөлімді онша бағаламады. Ол кезде халық президентті қызу қолдап тұрған. Қазір ғой аздап халықтың «суығаны».
Петр Троценко: - Мәссаған, 97 пайызы «қолдап» дауыс берсе, «суығаны сол ма?
Вячеслав Половинко: - Кейіпкеріміз жақсы көретін Сталин жолдастың сөзімен айтсақ, «қалай дауыс бергені емес, қалай санағаны маңызды» ғой.
Мэлс Елеусізов: - Иә, қалай санайды - сонысы маңызды.
Вячеслав Половинко: - Өзіңізді кандидат-спойлер (комикс кейіпкері) сезінбейсіз бе? «Қараңыздар, құдіреті күшті Назарбаев бар, одан өзге Елеусізов те бар» деп көрсететін, балама кандидаттардың бүкіл идеясының құнын түсірген адамға айналдым деп ойламадыңыз ба?
Мэлс Елеусізов: - Өзімді мүлде олай сезінбеймін. Сайлауалды науқанын жап-жақсы жүргіздім, жақтастарым да көп болды. Президентке де, оппозицияға да – ешкімге тиіспей, экологиялық үгіт-насихат жүргіздім. Мұным дұрыс болды, сондықтан бірдеңені дұрыс істемеді деп мені ешкім сөге алмайды.
Петр Троценко: - Өз есебіңізше, ең көбі қанша дауыс жинадым деп ойлайсыз?
Мэлс Елеусізов: - Ең аз дегенде, екінші болғаным анық. Қаншалықты көп пайыз екенін айта алмаймын, бірақ мен үшін дауыс бергендер өте көп. Ал өзгелер менен гөрі аз танымал болды.
Вячеслав Половинко: - Сіздің тәсіліңізді онша түсінбей отырмын. Есебіңіз бойынша, 2-орында болдым дейсіз, ал президентті де, өзгені де сынаған жоқсыз...
Мэлс Елеусізов: - Ондай сыннан түк шықпайтынын білемін.
Вячеслав Половинко: - Онда неге, өз сөзіңізбен айтқанда, «пайыздарыңызды тартып алды»? Екінші болсаңыз, неге соңғы орынға ысырып тастады? Билікке сізден келіп-кетер қауіп жоқ қой.
Мэлс Елеусізов: - Бірақ бұл бедел мәселесі. Кандидаттардың бәрі әлдебір партияның атынан сайлауға түсті, мен ғана партиядан тыс, өз-өзімді ұсындым. Түсінсең, партия өз-өзін ұсынған кандидаттан нашар бола алмайды. Бұл сайлаулардың бәрінде ұстанатын кәдімгі логика.
Вячеслав Половинко: - Келесі ерте сайлауларға қатысасыз ба (бізде олар әлі бір де бір рет мерзімінде өткен жоқ қой)?
Мэлс Елеусізов: - Неге қатыспасқа? Оған не кедергі? Алдыңғы сайлауда да қатысқым келген, бірақ ақша таппадым.
Петр Троценко: - Шығыны көп пе? Сайлауалды науқанына орта есеппен қанша ақша кетеді?
Мэлс Елеусізов: - Оның бір бөлігін мемлекет төлейді. Ал менің демеушілерім шағын болды. Бірақ бұл жолы дағдарыс басталып кетті де, демеуші таппадым.
Вячеслав Половинко: - Бірнеше миллион теңге ме?
Мэлс Елеусізов: - Иә. Онша көп емес, бірақ мен үшін бәрібір қомақты ақша.
Петр Троценко: - Егер президент болсаңыз, ең әуелі қандай үш нәрсе істер едіңіз?
Мэлс Елеусізов (жымиып): - Үш нәрсемен ғана тоқтамайсың ғой, бүкіл жүйе - кадр саясаты, білім, ғылым салаларының бәрі өзгеруі тиіс. Мемлекет өз азаматтарына қамқор болуы керек. Жұрт зиялы болуы үшін білім алу қол жетімді болуы қажет. Өнеркәсіп саласы, ауыл шаруашылығы жұмыс істеуі тиіс. Бүкіл өнеркәсіпті , ауыл шаруашылығын жойып жібердік, жер асты байлығымыздың бәрін саттық. Енді жерді сатқылары келеді. Бұған мүлде жол беруге болмайды, жерді сатсақ, бәрінен айырыламыз.
Вячеслав Половинко: - Репрессияны қайта әкелер ме едіңіз?
Мэлс Елеусізов: - Жоқ, негізі, мен ондайды қолдамаймын. Негізі революция дегенге қарсымын, өйткені кез-келген революция қоғамды артқа лақтырып тастайды.
Вячеслав Половинко: - Ал «тазарту» жүргізбей жүйені қалай өзгертуге болады?
Мэлс Елеусізов: - Бірақ мұндай сипаттағы «тазарту» емес. Бұл жерде демократия керек, бізде революциялар билікке монополия, идеологияға монополия болған кезде болды емес пе. Осы америкалықтар қаншама жылдан бері ештеңені өзгертпей-ақ отыр ғой деп ойлайсың, халық та риза, билікке де ұнайды.
Петр Троценко: - 1990 жылдарға қайтып оралсаңыз, бірдеңені өзгертер ме едіңіз?
Мэлс Елеусізов: - Зая өмір сүрдім деп айта алмаймын. Қызметке де таласпадым, ақшаға да құнықпадым. Жанталассам, менде оның бәрі болар еді. Бірақ өзіме ұнаған іспен айналыстым. Ең бастысы, идеяларым ойға қонымды әрі әлі күнге дейін өзекті.
