Азаттық Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Тәуелсіз адамдар» жобасын жалғастырады. 1990 жылдардың басынан осы кезге дейін беделді, қоғамдық пікірдің жетекшісі болған саясаткер, музыкант, журналист, экономист, әртіс және танымал БАҚ өкілдерінен сұхбат аламыз. Жоба кейіпкерлері жаңа мемлекетте адам ретінде және маман ретінде алдына қандай мақсат қойғанын, 2016 жылы оның нәтижесі қандай болғаны туралы баяндайды.
Жобаның 19-сериясында белгілі журналист әрі редактор Гүлжан Ерғалиева 1980 жылдары телевизияға «креативті» дүниелерді қалай енгізе бастағаны туралы, 1990 жылдары телекомпанияны құтқару үшін президенттік протоколды бұзуға тура келгені жайлы және 2000 жылдары саясаткерлердің «Свобода слова» газетімен қалай амыраға келген жөнінде айтты.
«БАҒДАРЛАМАМЫЗ ЖҮРІП ЖАТҚАНДА КӨШЕДЕ ТІРІ ЖАН ҚАЛМАЙТЫН»
Вячеслав Половинко: – Совет Одағы ыдырағанда қайда едіңіз және мұны қалай қабылдадыңыз?
Гүлжан Ерғалиева: – Совет Одағы тарап кетті деп онша көп қамыққан жоқпын, өйткені [СССР-дің күйреу процесі] біртіндеп жүріп, кейінгі 5-6 жылда жағдай тіпті ушығып кетті, сондықтан оның тарайтынын жұрттың көбі сезіп жүрді. Бірақ 1986 жылғы оқиғадан өзге ол кезде ашық түрде сепаратистік пиғылдағы әрекеттер болған жоқ, ол кезде де бөлінеміз деп емес, өз республикамызда билікті қалай құрамыз деген саяси талаптар қойылды ғой. Меніңше, билікке Горбачев келгеннен кейін одақтың күйреуіне жұрттың бәрі дайын болған сияқты. Күйреу белгілері барлық деңгейде – тұрмыстан да, адамдардың сана-сезімінен де байқалды, бүкіл советтік саяси жүйе күйрей бастағаны білінді.
Пётр Троценко: – Мұндай жағдайда баспасөз қалай өзгерді?
Вячеслав Половинко: – Әсіресе мемлекеттік телевизия.
Мәскеудегі орталық телевизиядан бағыт-бағдар алып отырдық, бірақ өзіміз де талай жаңа жобалар жасадық.
Гүлжан Ерғалиева: – Көбінесе Мәскеудегі орталық телевизиядан бағыт-бағдар алып отырдық, бірақ өзіміз де талай жаңа жобалар жасадық. Мысалы, мен 1980 жылдан 1984 жылға дейін қазақ телевизиясының жастар редакциясын басқардым, екі жылдан кейін біздің жобамызды Мәскеу «Взгляд» (Орталық телевизия мен Бірінші арнаның 1987-1991 жылдары үзіліспен шыққан ақпараттық-ойын-сауық бағдарламасы – ред.) деген әйгілі атаумен қайталады. Бізде әлгі жоба «Жастар бейсенбісі» деп аталатын. Оның жаңашылдығы мен бір ерекшелігі – біз ресми «тексеруден өткен тұлғалардың» бәрін алып тастап, олардың орнына тікелей эфирге (ол кезде ондай форматқа рұқсат беретін) жас қыз-жігіттерді шығарып, олар жеңіл-желпі сұхбаттар алып, белгілі адамдарды студияға шақырып, хитқа айналған, жұрт сирек естіген музыкалық нөмірлерді көрермендердің өтінішімен беріп, сол кездегі өткір мәселелер бойынша әлеуметтік сюжеттер шығардық.
Вячеслав Половинко: – Бір қарағанда, ол кездегі телевизияда мұндай еркіндік болды деп ойламайсың.
Пётр Троценко: – Бұлай жұмыс істеуге қалай рұқсат беріп қойды?
Гүлжан Ерғалиева: – Өйткені Брежневтің тұсындағы тоқыраудан кейін жұртты серпілтіп алу керек болып, аздап шығармашылық еркіндік берген сияқты. Әрине, біз идеологиялық шектен асқан жоқпыз, бірақ шығармашылық тұрғыдан эксперимент жасауға болатын.
Пётр Троценко: – Бірақ әлеуметтік репортаждар жасадық деп отырсыз ғой, демек проблемалардың беті бәрібір ашылған ғой.
Гүлжан Ерғалиева: – Әрине, ашылды, бірақ жергілікті атқару органдары деңгейінде ғана. Мысалы, зейнеткерлердің, балалар үйлерінің әлдебір проблемалары, пәтерлер дұрыс бөлінбеген деген сияқты проблемалар болған.
Вячеслав Половинко: – «Жергілікті орындардағы асыра сілтеулер» деп аталатын проблемалар ғой...
Сол тұста әлдебір жылымық байқалды. Ал біз оған біртіндеп креативті дүниелерді, Батыс музыкасын қосып, телевизиядағы бұрынғы дәстүрлердің бәрін бұздық.
Гүлжан Ерғалиева: – Иә. Ондай мәселелерді қозғауға рұқсат етілетін, тіпті қолдайтын. Оның үстіне біздің жобамыз жастар бағдарламасы болатын. Совет заманында жастарға қатысты тақырыптар мен жастар саясатына көп көңіл бөлінуші еді ғой. Негізі, сол тұста әлдебір жылымық байқалды, ал біз оған біртіндеп креативті дүниелерді, Батыс музыкасын қосып, телевизиядағы бұрынғы дәстүрлердің бәрін бұздық. Әрине, бұл үшін басымыздан сипаған жоқ, бірақ біз өз дегенімізден қайтпауға тырысатынбыз. Бастықтар байқамайды-ау деген тұстарында тіпті қулыққа басқан кездеріміз болды. Мысалы, А’Studio (Қазақстан мен Ресейдің танымал поп-тобы – ред.) телеэкранға алғаш рет біздің «Жастар бейсенбісі» деген бағдарламамыз арқылы шыққан. Қазір марқұм болып кеткен Батыр Шүкенов пен Байғали Серкебаев екеуі келіп, қысқа сұхбат бергеннен кейін әндерін орындаған. Сол үшін ертеңінде «Неге жалбыр-жұлбыр біреулерді шығарасыңдар?!» деп бізге әбден ұрысқан. Бұл 1980-1984 жылдар аралығы болатын.
Вячеслав Половинко: – Қазіргі «Вечерний Ургант» хабарының советтік аналогы сияқты ма сонда?
Гүлжан Ерғалиева: – «Жастар бейсенбісі» жүріп жатқан кезде көшеде тірі жан қалмайтын деп мақтанышпен айта аламын. Әлгі жобамыз сол замандағы ең танымал бағдарламалардың бірі болды, өйткені интернет жоқ, тіпті телефонның өзіне әркімнің қолы жете бермейтін заман болатын. Қап-қап хат алатынбыз, сондықтан ол заманның жастарының қандай проблемалары барын біліп отырдық.
Пётр Троценко: – Сонда қандай проблемалар еді?
Гүлжан Ерғалиева: – Ең бастысы – «темір шымылдықты» түріп, әлемді тануға деген құштарлық. Ал біз әлемде не болып жатқаны туралы ақпаратты мөлшерлеп болса да беретінбіз. Әлдебір наразылық акциялары туралы, серпінді жобалар жайлы, шетелдің танымал музыкасы сияқты ақпарат, жастарға қатысты халықаралық жаңалықтар да беретінбіз. Ол заманда совет эстрадасының ішінде совет телевизиясынан көрсетуге рұқсат етпейтін сирек жазбалар болған. Ал біздің жігіттер әлгі жазбаларды Батыстан амалдап әкелген режиссерлермен достасып, оларға бірер бөтелке арақ қойып, түні бойы көшіріп жазып алу үшін Мәскеуге баратын. 20 килограмм етіп оралған үлкен-үлкен таспаларды жігіттер Мәскеуден арқалап келетін.
Вячеслав Половинко: – Совет елінің жаңа басшылығы сіз айтып отырған дүниелерді көбірек қажет еткен болса, 1984 жылдан кейін ол бағдарламаларыңыз неге жоғалып кетті?
Гүлжан Ерғалиева: – Бұған жеке адамға қатысты фактор әсер етті деп ойлаймын. Өйткені менің қызметімді өсіріп, орталық телевизияның бағдарламалар дайындайтын редакторлығына шақырды. Өзімнен кейін жұртқа танылып қалған әрі қабілетті бес-алты жігітті тастап кеттім. Бірақ мен кеткеннен кейін басшылар қыса бастағаннан кейін әлгі топ тарап кетті. Біреуі жұлдыз болдым деп шалқайған көрінеді, енді біреуін басқа жерге шақырған. Сондықтан әлгі идеямыз сақталмады. Егер тиісті авторлары мен орындаушылары болмаса, кез-келген идеяның күні қараң екенін журналист ретінде сол жағдайдан кейін түсіндім.
«МӘСКЕУДЕН АСЫП КЕТЕ АЛМАДЫҚ»
Вячеслав Половинко: – Сонымен 1991 жылғы желтоқсанның 8-інен кейін Қазақстан алып елден бөлініп қалды. Ал телевизия ше, ол да советтік телевизиядан бөлініп қалғандай болды ма? Бұрынғы шектеудің бәрі жойылып, әлдебір еркіндік болды ма?
Гүлжан Ерғалиева: – Біріншіден, еркіндік нышандары сәл ертеректеу байқалған болатын. Мен үшін ондай еркіндік «Невада-Семей» қозғалысы құрылған 1989 жылы басталды. Режиссерім Қанат Есенаманов екеуміз Олжас Омарұлының (Сүлейменов – ред.) жұрт ол кезде «жылнамашылар», «хабаршылар» деп атап кеткен тобында болдық. Бізге еркіндік беріп қойды – апта сайын тікелей эфирге шығып, бір сағат бойы сол тақырыпты ғана қаузайтынбыз. Бірақ мойнымызда қозғалысты отандық ғана емес, советтік және халықаралық деңгейде де таныту сияқты ғаламат міндет болды. Сондықтан мүмкіндігіміз де мол болды – бізге жақсы студиялар берді, іссапарларға жиі жіберетін, ол жақта не болып жатқанын түгел сипаттап келетінбіз. Әлгі оқиғалар барған сайын қарқын алып, «Невада-Семей» қозғалысы қатары акция өткен сайын көбейді. Ал ол кезде мұндай акциялар көп өтетін.
Стадиондарға қарақұрым халықты жинап, телевизияда марафондар өткіздік, ақша жинадық, оның өзінде аз емес, қыруар ақша жиналатын. Әлгі марафондар тікелей эфирде бес сағатқа созылатын, Жапониямен телекөпірлер өткіздік. Мұның өзі – бір бөлек әңгіме. Мен Жапонияға барып, ол жақта жобаға қатысты жайттарды талқыладық, ал орталық телевизия Жапония үкіметі ұсыныспен шыққаннан кейін келісуге мәжбүр болды. Мәскеуден Познерді жіберді, Хиросимамен телекөпірді екеуміз жүргіздік. Мәскеумен де көптеген телекөпір өткізіп, «Семей полигонындағы жарылыстан 40 жылда ешқандай зиян келген жоқ, мұның бәрі – саясат, қазақтар өмір бойы туберкулезбен ауырып, туберкулезден өледі» деген генералдармен талай айтысып-тартыстық. Сондықтан ол жылдары көбінесе осы тақырыппен айналыстым да, біздің журналистикада орталықтан өзгеше қандай өзгерістер болып жатқанын онша байқамай қалдым.
Вячеслав Половинко: – Бірақ жиналыстарда «Енді Мәскеу бізге жөн сілтемей-ақ қойсын, тіпті орталық телевизия болсақ та, кімді қалай сынаймыз – оны өзіміз білеміз» деген сөздер айтылған шығар.
Гүлжан Ерғалиева: – Саяси оқиғалардың қайнаған ортасы Ресейдегідей емес, бізде бәрі жылдам болған жоқ қой. Біздің адамдар еліктеуге тырысқанымен, Мәскеуден асып кете алмайтын. Ол кезде мықты жеке жобалар немесе жұлдыздар болған жоқ. Оның бәрі кейінірек, бөлініп шыққаннан кейін пайда болды ғой. Телевизияда билікті сынауға тырысқан, үкіметпен диалог орнатуға тырысқан бір топ жоба кейін шықты. Қысқасы, саяси форматтағы өз журналистикамыз қалыптасты. Бірақ бұл ұзаққа бармай, 1990 жылдардың орта шеніне дейін ғана созылды. Оларды техникалық, қаржылық қиындықтар деген қилы себептермен жауып тастап, әлдебір дәліз ғана қалдырды.
Вячеслав Половинко: – Ал орталық телевизиядан қай жылы кеттіңіз?
Гүлжан Ерғалиева: – Қазақ телевизиясынан 1992 жылы кетіп, «Мир» мемлекетаралық телерадиокомпаниясының филиалын ұйымдастыруға кірістім. Нұрсұлтан Әбішұлы ақырына дейін оптимист болып, Совет Одағын тарату дұрыс емес деп санады. Ол кісі одақтың тарауына дайын емес еді. Бірақ біз Қазақстан [СССР] құрамынан шығуға мәжбүр болғанын да, әлгі аласапыранда ақшамыздың қалай жасалғанын да, жеке кетуге өнеркәсіп саласы дайын болмағанын да, мұның бәрін дұрыстап қалай сақтап қалу жөнінде келісе алмағанын да білеміз ғой. Біздің басшы өзге республикалармен байланысты сақтап қалу үшін ақырына дейін тырысты. Мен, мысалы, ол кісіні түсінемін. Өйткені жеке-дара басшылық ету тәжірибесі жоқ, құпия салалардан хабары жоқ, Мәскеудің нұсқауымен ғана жұмыс істеген адамға аяқ асты ғаламат жауапкершілік арқалау қиын ғой.
Негізі, Қазақстан әскери-өнеркәсіп кешенінің базасы болды ғой, сондықтан шикізат дайындаумен айналысқан әлгі алып кәсіпорындардың басқаруға жергілікті басшылардың кейбірі ғана араласқан. Ал қару-жарақты не істеу керегін тіпті білмеді. Не істерін білмей, мүлде дағдарып қалды, сондықтан Нұрсұлтан Әбішұлы байланысты үзіп алмауға ақырына дейін тырысып, СССР-ден біртіндеп шығуға тырысты. Интеграция туралы идеяны да көп айтатын. Сол кезде ол кісіден өзім сұхбат алғанмын, ол «байланысымызды үзуге болмайды, интеграцияны сақтап қалу керек, 10-15 жылдан кейін қазіргі сияқты болмаса да, өзгеше форматта бәрібір бірігеміз» деген негізгі идеяларын Мәскеуге БАҚ арқылы жеткізген болатын. Ол кезде ол енді жеке елміз дегенді емес, осы жайлы көбірек айтатын. ТМД елдері «Мир» мемлекетаралық телекомпаниясын құрып, мен қазақстандық филиалының директоры болдым.
«НАҒЫЗ ДЕМОКРАТ ПРЕЗИДЕНТ!» ДЕП ЖАПОНДАРДЫҢ АУЫЗЫ АШЫЛЫП ҚАЛДЫ»
Вячеслав Половинко: – Сол кезде Назарбаевтың өзі қолдаған телекомпания онша көп тарыққан жоқ шығар?
Гүлжан Ерғалиева: – Ол бір қорқынышты, қиын-қыстау заман болды, қаржыландыру мүлде болған жоқ. Бірінші жылы арнамыз бей-берекет жұмыс істеді. Менде әке-шешемнің «Волга» көлігі болды, Жапонияда шығарылған әуесқойларға арналған VHS камерасын сатып алдық. Кейін бізге қазақ телевизиясының ескі ғимаратының кішкентай жертөлесін берді. Директор да, көлік жүргізушісі де, хабарды жүргізуші де, қысқасы, бәрінің жұмысын өзім атқарып жүрдім. Түсірілім болатын кезде ғана режиссер мен операторды шақырып отырдым. Мәскеуде де дәл осылай жұмыс істеді.
Вячеслав Половинко: – Материалдың бәрін Мәскеуге жолдап отырдыңыздар ма?
Гүлжан Ерғалиева: – Иә, ол кезде әлі ОРТ (Қоғамдық ресейлік телевизия, қазір Бірінші канал – ред.) болатын, бізге ол жақта үлкен аудиторияға шығуға рұқсат беретін. Ал жағдай тұрақталғаннан кейін «Мир» маркасы қалыптасып, телекомпанияның міндеттері мен ұстанатын саясаты айқындалды, сөйтіп [ТМД елдері] президенттерінің назарына ілікті. Өйткені ТМД елдері үкіметтері компанияның құрылтайшылары болды. Айтпақшы, ол кезде Қазақстанның ықпалы мықты болатын. Бір жақсысы, Нұрсұлтан Әбішұлы интеграциялық саясатты қолдап отырды. Бізді қатты еркелетті деп айта алмаймын, бірақ ұмытпай, арасында азын-аулақ ақша беріп тұрды. Бізге одан артық керек те жоқ еді, өйткені құлашымызды кең сермей алмадық, аптасына жарты сағаттан екі рет хабар тараттық. Материалды бүкіл республикалардан жинап, қорытынды хабарды Мәскеуде шығаратын. Тақырыптары да қызықты болат ын.
Вячеслав Половинко: – Не жайлы сюжеттер түсірдіңіздер?
Гүлжан Ерғалиева: – «Мир» телекомпаниясының концепциясына байланысты біз экономика саласындағы достықты ғана емес, грузиндер қазақтарды, қазақтар орыстарды ұмытпасын, ұлттық, этникалық, адами, ғылыми, жастар арасындағы байланыстарды. Бұған қоса, адамдарда сағыныш, ностальгия болды, өйткені адамдар Совет Одағы ыдырай салысымен бір-бірін бірден ұмытып кеткен жоқ қой. Инерциямен өмір сүрдік, бір-бірімізді құрметтедік, аралас-құралас болдық, қонаққа бардық. Ал компания осы байланыстарға серпін беріп тұрды.
Вячеслав Половинко: – Ал өзіңіз осы интеграциялық идеялардың бәріне сендіңіз бе?
Гүлжан Ерғалиева: – Әлі күнге дейін сенемін, өйткені сондай қоғамда өмір сүрдік. Әрине, саяси жүйе тірі қалатынына сенбедім, экономикалық жүйенің күйрейтіні де белгілі болды. Бірақ Совет Одағында бір жақсы жері – біз этникалық төзімділікті, бір-бірімізбен араласуды үйрендік. Мысалы, әр мемлекеттен тағайындалған директорлар кеңесі жиналған кезде бір жасап қалатынбыз. Түнімен ұйықтамай, қонақүйде отырып әңгіме-дүкен құрамыз, арасында дауласып аламыз, анекдот айтамыз. Ол да бір заман екен ғой. Совет заманында бәрімізде советтік менталитет болды, ал кейін өзге халықтардың ұлттық ерекшеліктеріне, өзге елдердегі оқиғаларға қызығушылықпен қарай бастадық. Меніңше, онымыз дұрыс миссия болды деп ойлаймын. Ал қазір ондай телекомпания жоқ. Бары бар ғой, бірақ өзгеріп кетті, бастапқы концепциясын жоғалтып алды.
Вячеслав Половинко: – Филиал директоры болған кезде жағымды дүниелерден өзге хабарлар түсіргіңіз келмеді ме? Тапсырыспен кісі өлтіру, бағаны ырықтандыру сияқты жағдайлар сол кезде болды ғой.
Гүлжан Ерғалиева: – «Мир» бұл жағынан өзге арналармен бәсекелесе алмады, ал Бірінші канал жаңалықтарының алдын орап кетуге күшіміз жетпеді. Қарабақ жанжалы немесе кедендік, экономикалық мәселелер бойынша ортақ келісімге келе алмай тірескен Беларусь пен Ресейдің ара қатынасы туралы материалдар бізде де болды. Ондай тақырыптарды да қамтыдық, бірақ негізгі міндетіміз өзге болды. Біз елдер арасындағы байланысты сақтауға тырыстық, міндетіміз осы болды. Өйткені жанжал, кісі өлтіру сияқты қалған тақырыптарды өзге арналар қамтыды.
Вячеслав Половинко: – Назарбаевпен жиі кездесіп тұрдыңыздар ма?
Гүлжан Ерғалиева: – Қарапайым телевизияда жұмыс істеген кезімде ол кісімен кездеспеппін. Өйткені жастар редакциясының саясаты мүлде өзгеше болатын әрі ол кісіге мүлде қол жетпейтін.
Вячеслав Половинко: – Ол кісінің Нұрлан Қоянбаевтың «Түнгі студиясына» барып жүргені қазір ғой.
Гүлжан Ерғалиева: – Бірақ кейін «Невада-Семей» қозғалысы басталған кезде үлкен шенеуніктерден де сұхбат ала бастадық. Халықаралық конференция өткізген кезде Нұрсұлтан Әбішұлы «Невада» жиынына екі рет келді. Кабинетінде екі рет жеке сұхбат алдым, өзге журналистермен бірге екі-үш рет сапарларында бірге болдым. Айтпақшы, астананы Алматыдан салтанатты көшіру рәсімі сияқты шараларға мені де шақыратын. Ал 1995 жылы Назарбаев референдумда жеңгеннен кейн ол Сара Алпысқызының, отбасының атынан үлкен бір мейрамханада үлкен қонақасы берген.
Пётр Троценко: – Тіпті отбасының атынан да ма?
Гүлжан Ерғалиева: – Иә, отбасы атынан деп шақырған.
Пётр Троценко: – Ол заманда бұл сөздің мән-мағынасы өзгеше болған.
Гүлжан Ерғалиева: – Иә, ол кезде олар әлі ұялатын.
Вячеслав Половинко: – Аймақтық журналистердің бірі маған «кезінде әлдебір сұрақ қою үшін Назарбаевтың жанына бара беретінбіз» деген еді.
Гүлжан Ерғалиева: – Ол рас. Мен солай істейтінмін. Телекөпір өткізу үшін жапондардың командасын алып келіп, оларды осы жерде қабылдап, полигонға апарғанбыз. Жапондықтар «мүмкіндік болса, ол кісіден сұхбат алсақ» деп өтінді. Ал бізде ол кезде либерал заман, баспасөз қызметіндегі жігіттер де қазіргідей емес болатын. Олардың бірімен сөйлесіп едім, «жоғарғы кеңеске келіңіздер, мына кезде Назарбаев сонда болады, ретін тапсаңыздар сұхбат аларсыздар» деп жөнін айтты. Содан отырыс аяқталғаннан кейін жан-жақтан қаумалап, сұрақтарымызды жаудырдық. Ол кісі негізі журналистермен 5-10 минут байыппен сөйлесіп тұра беретін. «Президенттеріңіз қандай керемет, нағыз демократ!» деп жапондар таң қалды.
«ТИМУР АСҚАРҰЛЫНА ҰНАМАДЫҢЫЗ» ДЕДІ»
Вячеслав Половинко: – 1990 жылдардың екінші жартысында сіз басқаратын телеарнаға шабуыл басталды. Олар қандай шабуыл еді әрі кетуге не мәжбүр етті?
Гүлжан Ерғалиева: – Телеарнадан 1997 жылы кеттім. Ал әлгінің бәрі бір жыл бұрын – өзіміз ақша табуға мұрсат алған кезде басталды. ТМД елдерінің Душанбеде өткен кезекті саммитінде Ельцин бастаған басшылар бізді баж салығынан босатуға мүмкіндік беретін келісімге қол қойды. Әлгі жеңілдікті алғаннан кейін сауда-саттықпен айналысатын кәсіпорындар біздің фирмалар арқылы жұмыс істей бастады. Ал біз маржамызды алып, біртіндеп ақша түсе бастады. Әлгі ақшаға кеңсемізді жабдықтап, 3 миллион долларға үлкен антенна сатып алдық, айтпақшы ол қазір Көктөбеде тұр. Рэкет, рейдерлік деген өршіп тұрған кез болғандықтан, «Гүлжан Хамитқызы, коммерциялық бөлімді біз басқарайық» деген біреулер шықты. Бірақ телекомпания менің жеке меншік дүнием емес қой. Сондықтан ақылдасу үшін президенттің баспасөз қызметіне жүгіріп барамын, олармен іскерлік байланысымыз болған. Олар «бөтен ешкімді жолатпаңыз, өзіңіз реттеңіз» деп қоя береді.
Вячеслав Половинко: – Олар кімдер еді? Кәдімгі қарақшылар болды ма?
Гүлжан Ерғалиева: – Басында өздерін корпорация деп атаған жартылай қарақшы біреулер келді, оларды бірден тойтарып тастап жүрдік. Бірақ кейін Тимур Құлыбаев бірге жұмыс істегісі келетінін мәлімдеп, кездесуді сұрады. Екеуміз 15 минуттай сөйлестік, оған «бұл шаруа менің құзырымда емес, мұны мен шешпеймін» дедім. Ол «сіздер шығармашылықпен, ал біз коммерция жағымен айналысайық» деген ұсыныс айтты. «Кешіріңіз, бірақ барлық жерде менің қолым тұрса, мен қалай шығармашылықпен, ал сіз қалай коммерциямен айналыспақсыз?» дедім. Жарғыға сәйкес, бүкіл жауапкершілік менде болды, оның ішінде коммерциялық қызмет үшін де мен жауап беремін. Ал ол қауіпті заман болатын, мұндай жауабың үшін не болатынын, қалай жазалайтынын көріп жүрдік қой. Сондықтан тілімді тістей қойдым да, «мұны мен шешпеймін, ал сіздің ұсынысыңызды жеткізейін» дедім. Орталық кеңсеміз Мәскеуде болатын, оның төрағасы бар, коммерциялық тиісті бөлімдері бар ғой. Әлгі сөзім ұнамай қалған болуы керек, кейін маған «Тимур Асқарұлына ұнамапсыз» деді.
Пётр Троценко: – Дәл осылай айтты ма?
Гүлжан Ерғалиева: – Иә, оған өзім де, сөзім де ұнамапты. Оның алдында құрақ ұшып, олар үйренген сөздерді айтпағаным ұнамады
Вячеслав Половинко: – Әдетте бұдан кейін бірден екінші күйеу баласы туралы айта бастайды.
Гүлжан Ерғалиева: – Бұл жолы ұсыныс айтылды ғой. Құлыбаевқа ұнамасам да, ол мәдениетті түрде кетті. Есесіне екінші күйеу бала [Рахат Әлиев] әлдебір диалогқа да келместен, бетперде киіп, автомат асынған бір топ адамды бір күні жібере салды. Ол кезде іссапарда жүрген болатынмын, тапа-тал түсте тарпа бас салып, жұртты шошытып, мөрді тартып алған, бүкіл жұмысты тоқтатып, есеп-шоттардың бәрін бұғаттап тастаған. Бұл 1997 жылдың басы болатын.
Сол кезден қиыншылық басталып, бас прокуратураға бардым. Біз мемлекетаралық телекомпания болдық қой, сондықтан конституцияға сәйкес жергілікті заңдардан мәртебеміз бір саты жоғары. Сол кездегі бас прокурор [Степан] Шуткин «қаржы полициясының санкцияларының бәрі негізсіз, сондықтан күші жойылсын» деп анық жазылған қағаз жазып бере салды. Әлгі қағазбен банкке барсам, [Кәрім] Мәсімов отыр, жымиып, дауыстап ештеңе айтпайды, «кешіріңіз, бірақ ештеңе істей алмаймын» дегенді ишарамен түсіндірді. Министрліктерді жағалап та көрдім, бірақ ештеңе істей алмады.
Вячеслав Половинко: – Ал бірден қайын атасына неге бармадыңыз?
Гүлжан Ерғалиева: – Қайын атасына баспасөз қызметі арқылы хатпен жүгінуге тура келді. Бір жақсысы, ол кісі бірден күйеу баласы жағына шықпай, бәрін тексеруге мүмкіндік берді. Бізде бәрі дұрыс болып шықты, әлгі санкциялардың бәрін алып тастады. Оған, сірә «Гүлжанда бәрі сіздің жарлығыңыз бен қаулыңызға сай, яғни бүкіл жүйе жоспарға сай жұмыс істеп тұр» деп ауызша айтқан сияқты. Ал ақша мен басқаратын филиалдыкі емес, біз Мәскеуге есеп беретінбіз. Бірақ есеп-шоттарымызды ашқан жоқ (мәселені тоқтатып қойған сияқты) сондықтан бірдеңе етіп амалдауыма тура келді. Қатер төне бастағанын байқап, 1 миллион долларды Қырғызстандағы филиалға аударып үлгергенмін. Оларға рахмет, әлгі 1 миллион долларды сол қалпында сақтап берді, өйткені есеп-шотымыздың бәрін бұғаттаған кезде коммерциялық әріптестерімізбен арада проблемалар туды. Әлгі миллионды Қазақстанға қайта аударып, біреуіне 50 пайызын, енді біріне 40 пайыздан таратып бердім. Бірақ ары қарай өмір сүру керек қой? Ол кезде қаржы министрі [Александр Сергеевич] Павлов болған. Президенттің айналасындағы біреу (кім екенін әлі күнге дейін білмеймін) Павловқа телефон соғып: «Гүлжанға көмектес, Рахат бұғаттап қойған 1 миллион 700 мың долларды Мәскеудегі филиалға аудар» деп өтініпті. Мені ресми түрде қорғай алмаса да, астыртын көмектескенін көрдіңіз бе?
Вячеслав Половинко: – Яғни олар Рахаттан қорыққан ғой?
Гүлжан Ерғалиева: – Рахат емес, президенттен қорыққан сияқты. Бірақ тіпті Рахаттан да қорқуы мүмкін, өйткені ол кезде оның қолына мықты карт-бланш тиген сияқты. Содан отбасындағы кикілжіңді ушықтырғысы келмей, әлгі 1 миллион 700 мың долларды Мәскеуге аударды, ол бізден Рахат тартып алған ақша болатын. Бұл сергелдең жеті айға жуық уақытқа созылды.
Алматыда Франция президенті (Жак Ширак – ред.) қатысқан халықаралық конференция болған кезде мен халықаралық ядролық қарулану туралы сұрақ қоямын деп тізімге жазылдым. Әлгі сұрағымды қойғаннан кейін: «Нұрсұлтан Әбішұлы, сізге жеке хатым бар еді. Өзіңіздің қолыңызға тікелей тапсыруға рұқсат етіңіз. Бұл біздің филиалға қатысты туындаған проблемалар жайлы, сондықтан сіздің тікелей араласқаныңыз, көмегіңіз қажет» дедім. Протоколды бұзғанымды түсінсем де, тәуекелге барып, ол кісіге осылай тікелей айтуыма тура келді. Нұрсұлтан Әбішұлы хатты оқуға мәжбүр болды, өйткені хатты залдағы бүкіл жұрттың көзінше қолына бердім. Мұндай өрескел қылыққа негізі тыйым салынатын, бірақ өзге амалым қалмады, өйткені қайда, кімге бармайын – бас прокурор да, министрлер де, банк төрағасы да қолдарын жайып, жұмбақ жымиып, маған жандары ашитынын айтады, бірақ ештеңе істей алмады.
Әлгі хатта жағдайды қысқаша баяндап, «күйеу балаңыз Рахат Әлиев мені жұмыстан шығартқысы келеді, сондықтан не мені жұмыстан шығарыңыз, өйткені филиал ары қарай жұмыс істеуі тиіс, не жұмыс істеуге мүмкіндік беріңіз» деп жазғанмын. Содан біразға дейін үнсіздік орнады, менімен Иманғали Тасмағамбетов (ол кезде президент әкімшілігі жетекшісінің орынбасары болған – ред.) қана сөйлесті. Астанаға барып, екеуміз бірдеңелерді айтып, бес сағат әңгімелестік, ол ақыр соңында: «Гүлжан, маған не істе дейсің енді?» деп әңгімені аяқтады.
Рахат компания төрағасы Ғаділбек Шалахметовке «не Ерғалиева, не филиал – екінің бірі» депті.
Рахат біздің компанияның төрағасы болған әрі Мәскеуде отырған Ғаділбек Шалахметовке «не Ерғалиева, не филиал – екінің бірі» депті, мұны кейін білдім. Яғни менен тез құтыла алмасын түсініп, Мәскеудегі бастықтарыма қысым көрсете бастаған. Мәскеудің аты Мәскеу, оның біз сияқты филиалдары көп, сондықтан менімен жай сөйлесті. Әлгіндей әділетсіздіктер көп болды, көп нәрселер туралы түсінігім түбегейлі өзгерді, биліктің қандай екенін, кімнің қандай әрекетке қабілетті екенін көрдім. Әрине, ол жақта да кісілігі бар адамдар болды, бірақ Рахат күшейіп тұрғанда әлдебір филиал үшін онымен тартысудың мәні болмады. Сөйтіп мені жұмыстан шығарды.
«СВОБОДА СЛОВА» ГАЗЕТІН ШЫҒАРУҒА ШАМАЛАРЫ КЕЛМЕДІ»
Вячеслав Половинко: – «Свобода слова» газеті қалай пайда болды?
Гүлжан Ерғалиева: – 2004 жылғы сайлау алдында саяси өмірді түнек басып, қара бұлт қаптаған кезде Алтынбек Сәрсенбайұлын аяқ асты ақпарат министрі етіп тағайындады. Ол командасына Айдос Сарымды алып, бізге «жаңа БАҚ ашуды ойлап жүргендерің бар болса, тездетіп өтініш беріңдер, кеш болмай тұрғанда ашып алыңдар» деді. Содан әлгі мәселені айналдырған бірнеше сағаттың ішінде шешіп, біз жанталасып өтініш бердік. Ойланып жатуға мұрша болмай, атауын да аяқ астынан ала салдық. Сондықтан ол газет – Сәрсенбайұлының арқасында шыққан газет. Ол басқарған министрлік біздің газетті ғана емес, ведомствода айлар бойы жатқан ондаған өтінішті тіркеп берді. Ал біз өтініш бергеніміз – 2004 жылы бір әңгімелескен кезде Сәрсенбайұлы маған «өз газетіңді ашсаң, жақсы болар еді» деген.
2005 жылғы наурызда газеттің бірінші саны шықты, оны бірден 15 мың тиражбен шығардық. Өйткені ертеректе мен өзге газетте жұмыс істегенмін, аудиторияның бір бөлігі бізге келер деген есеп болды. Шамамен бір жарым айдан кейін әлгі 15 мың дана түгел сатылып кететін болды. Содан тиражымыз жыл сайын 15 мыңға өсіп отырды.
Вячеслав Половинко: – Сіздерге қысым газеттің қай санынан бастап күшейді?
Гүлжан Ерғалиева: – Қай жыл екені есімде жоқ, бірақ ол кезде тираж көлемі аптасына 75 мыңға жетіп қалған. Бәрімізді жинаған бір отырыста президенттің кеңесшісі Ермұхамет Ертісбаев жаныма келді. Екеуміз темекі шегуге сыртқа шықтық, сол кезде ол маған: «Гүлжан, тираждарың 30 мың дана болған кезде ұйқымыз тыныш болды. Газеттің тиражы 50 мың болғанда ұйқымыз бұзылды. Ал 75 мыңға дейін өскені – біз үшін қауіпті белгі. Гүлжан, сен біз үшін проблемаға айналдың» деді. Әлгі сөздері жартылай қалжың болғанымен, бұл биліктің «не осымен тоқтап, тиражын көбейтпейсің, не бір келісімге көнесің» деген ашық месседжі болды. Ол кезде екеуміз мұны әзілге сүйеп қойғанбыз.
Ары қарай жұмыс істей бердік. 2007 жылғы парламент сайлауы кезінде бізге тиіспей, тыныш жұмыс істеуге мүмкіндік берді. Бірақ сайлауалды науқаны кезінде тираждарымызды тартып алып, типографиядан редакцияға дейін жеткізу үшін жолда полициядан қашып, сауда орындарында сатқызбай көп әуре болғанымыз рас. Бірақ жабуға тырысқан жоқ.
Бізге неге тиіспегенін енді түсінген сияқтымын. Яғни 2005 жылы қастандықпен кісі өлтіру басталды. Әуелі сайлауалды науқаны кезінде Жармахан Тұяқбай штабы белсендісінің қызын (14 жастағы Оксана Никитинаны әуелі ұрлап әкетіп, кейін өлтіріп, мәйітін Алматыдағы «Қалқаман» ауруханасы маңына тастап кеткен деп болжанған – ред.), сосын Нұрқаділовті өлтірді. Сайлаудан үш айдан кейін Алтынбек Сәрсенбайұлын өлтірді. Бұл билік үшін үлкен проблема болды. Билік әлгі қастандықтарға қатысты сұрақтардың жауабын бере алмай жанұшырды, сондықтан баспасөзді ашық қудалауға батылы бармады. Билікті қорқыныш жайлағаны бір жағынан бізге қорған болды.
Әрине, менің өзім де, газет те билікке көзге шыққан сүйелдей көріндік. Бірақ бізге тиіспеуінің тағы бір себебі – ол кезде биліктегі атмосфера дұрыстау болатын, әлдебір мәселені ақылдасып шешетін.
Пётр Троценко: – «Свобода слова» газетінің танымал болуының құпиясы неде?
Гүлжан Ерғалиева: – Меніңше, біз оқырманмен түсінікті тілде сөйлестік. Ол кезде жұрттың саясатқа деген ынтасы әлі қалған еді. Әзіл-сықақ болсын, әлеуметтік тақырып болсын, газеттегі материалды оқырмандардың бәрі үшін маңызды етуге тырыстық. Бұдан бөлек мінбердің қасаң лексикасын емес, қарапайым тілді қолдануға тырыстық. Ең бастысы, дәлелдер келтіріп, сарапшылардың пікірлерін беріп, тек шындықты жазуға тырыстық.
Вячеслав Половинко: – Сіз кеткеннен кейін «Свобода слова» газетін қазіргі РЕН телеарнасы сияқты жұрттың мазағына айналдырмай неге сақтап қалмады? Бірінші бетінде өзге планетадан келгендер мен Нибиру планетасы туралы материалдар басылғаны есте.
Гүлжан Ерғалиева: – Бұл феноменнің сырын өзім де толық ұқпадым. 2011 жылы ерте президент сайлауы алдында – ал билік қай күні екенін күні бұрын білген сияқты – ЖСДП партиясын көпке дейін тіркемей қойды. Президент әкімшілігі өкілдерімен кездескен кезде – саясатта мұндай кездесулер болып тұрады, бәрін Facebook-те отырып шешпейсің ғой – ЖСДП-ны саясатқа «Свобода слова» газетінен мен кетсем ғана араластырамыз деген шарт қойды. Бірақ бүкіл қызметкерлерді қалдырамыз, жалақыларын уақытында төлеп тұрамыз деп уәде етті. Ал екінші нұсқа – баррикадаға бекініп, үш-төрт ай митинг өткізу болды, бірақ кейін бізді бәрібір жауып тастайтын еді. Сонымен бұл мәселені өркениетті елдердегі сияқты өзара келісім негізінде шешуге тырыстық.
Вячеслав Половинко: – Сонымен сіз кеттіңіз, ал газет құлдырай бастады
Гүлжан Ерғалиева: – Ал оны өз деңгейінде шығаруға шамалары келмеді. Біріншіден, олар жақсы бас редактор таба алмады. Біз оларға Игорь Мельцердің холдингінен жақсы бас редактор бола алатын өз кандидатураларымызды ұсынып көрдік. Бірақ билік ол адамдарды жақтырмады. Олар өз адамдарын қойды, бірақ олар әу бастан әлсіз редакторлар болатын. Билік ұсынған кандидаттардан ешқандай үміт жоғын көріп, «Свобода слова» газетін сақтауды емес, әдемі жойғысы келетінін түсіндім. Бірақ газет біразға дейін бұрынғы деңгейінде шығып тұрды. Бірден құлдырап кеткен жоқ, оқырмандары не болғанын алғашқы кезде түсінген жоқ, сондықтан тиражы үш жылдай 50 мың данаға дейін жетіп тұрды.
Вячеслав Половинко: – Енді жаңа «Свобода слова» шығуы мүмкін бе?
Гүлжан Ерғалиева: – Өзімде жатқан бір-екі санын тауып, сіздерге көрсетейін деп ала келдім. Бұл өз заманында өте прогрессшіл газет болған еді. Алты-жеті жыл бұрынғы тақырыптардың бәрі – әлі өзекті. Сол кездегі материалдарды қарасам, газетіміз қазіргі Facebook-ке ұқсайды екен. Қазір «Свобода слова» газеті кез-келген тақырыпқа ойын еркін білдіре алатын осы әлеуметтік желіде деуге болады.
