Шілденің 2-сі күні «Ақ жол» партиясының съезінде Әлихан Бәйменовтің орнына Азат Перуашев төраға болып сайланды. Бір күн бұрын ол ел президенті басқаратын «Нұр Отан» партиясының құрамынан шыққан болатын.
«Азат» жалпыұлттық социал-демократиялық партиясының төрағасы Болат Әбіловтің ойынша, Әлихан Бәйменов партияны өзінің бұрынғы жаңа қызмет орнына – мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттік төрағалығына айырбастап, Қазақстан президенті әкімшілігі мен оны төңіректеген бір олигархқа қолма-қол ақшаға сатып жіберді.
Саяси партиялардағы осы іспеттес басшылықтың ауысуы Қазақстанда тұңғыш рет болып отырған жоқ. Алтыншаш Жағанованың «Руханият» партиясын қазір Серікжан Мәмбеталин басқарады. Бірақ қазір партия «Руханият» жасылдар партиясы деп аталады.
Кезінде президенттік «Нұр Отан» партиясымен Дариға Назарбаеваның «Асар» партиясы, Ромин Мадиновтың Аграрлық партиясы және Азат Перуашевтың Азаматтық партиясы біріккені белгілі. Сол партиялардың «Нұр Отанмен» қандай шарт бойынша біріккені белгісіз.
Азаттық радиосының дөңгелек үстеліне қатысушылар Қазақстанның жаңа саяси тарихында пайда болған осы құбылысты талқыға салды.
Дөңгелек үстел қонақтары: Джоанна Лиллис – тәуелсіз журналист, Орталық Азия жөніндегі сарапшы; Серікжан Мәмбеталин – «Руханият» жасылдар партиясының төрағасы; Владимир Козлов – «Алға» халықтық-демократиялық партиясын құру жөніндегі ұйымдастыру комитетінің төрағасы, Бөріхан Нұрмұхамедов – «Ақ жол» партиясының төраға орынбасары.
«ӨЛІ» ПАРТИЯЛАР
Жүргізуші:
– «Руханият», Патриоттар партиясы, Қазақстанның Коммунистік халықтық партиясы, «Әділет» және «Ақ жол» қандай мақсатта құрылған партиялар?
Серікжан Мәмбеталин:
– Кез-келген мемлекеттің қалыптасуының табиғи процесі саяси жүйені қалыптастырумен астасады. Егер де сіздер «Руханият» жасылдар партиясы не үшін құрылған деп сұрасаңыздар, нақты жауап берейін: Экологиялық проблемалар руханият проблемаларымен әрдайым қоян-қолтық жүреді. Біз «Руханият» партиясының саясатын жалғастырып келеміз, бірақ руханият проблемаларының үстінен қоршаған ортаны қорғау мәселелерін де қозғаймыз. Меніңше, мұның бәрі - ақылға әбден қонымды.
Жүргізуші:
– Азат Перуашевтің «Нұр Отан» партиясының қатарынан шығуын, ертеңінде «Ақ жол» партиясының жаңа төрағасы болып сайлануын қалай түсіндіресіз? Оған бұл не үшін қажет болды?
Джоанна Лиллис:
– Мұндағы мәселе – оған емес, Ақордаға неліктен қажет болғанында жатыр. Меніңше, барлық іс Ақордамен бірге ұйымдастырылған әрі мұнда Ақорданың өзіндік мақсаттары бар. Әрине, мұның бәрі парламент сайлауымен байланысты болып отыр. Ақорда парламентке кіретін, өзіне қолайлы партия құрғысы келеді. «Ақ жол» осы рөлді ойнамақ.
Бөріхан Нұрмұхамедов:
– Біздің негізгі мақсатымыз – мемлекетті басқаруға қатысу және әлеуметтік, қоғамдық, экономикалық проблемаларды шешуде өз көзқарасымызды ұсыну. «Ақ жол» партиясы да осы тұрғыда әрекет етеді.
Владимир Козлов:
– Әрбір партияның өзіндік тарихы болған. Мәселе басқа – ақыр аяғында оларға не болды, билікпен арадағы қарым-қатынастарының аясында қандай қызметтік міндеттерге ие бола бастады? Меніңше, аты аталған партиялардың дені – жай ғана кейіннен қажет формацияларды қосып алып отыру үшін донор партиялардың қызметтерін іске асыра бастаған партиялар.
«Ақ жолдың» осылай болғаны өте өкінішті. Меніңше, Аграрлық партия, «Руханият» іспеттес партиялар (қазіргі «Руханиятты» айтып отырғаным жоқ, бұрынғысын айтамын) іс жүзінде енжар болатын. Олардың қатарында, Ғани Қасымовтың атақ-дәрежесіне қарамастан, Патриоттар партиясы да бар. Халықпен ешқандай байланыс жасамаған бұл партиялар сайлау науқандарына дейін жұмыс жасамайтын. Оларды әділет министрлігі мүшелерінің лайықтығына қарап не болмаса «Партиялар туралы» заң бойынша тексермейді де.
Бұл партиялар, ендігі Перуашевтың «Ақ жолы» сияқты, тура осылай адамдарды қосып алып отыруға арналған. Бұнысы масқара деуге болады, өйткені кеше ғана бұл адам "нұротандық" еді, бүгін – «Ақ жолдың» лидері, бұлай болмауы тиіс. «Ақ жолға» қатысты хикая аздап ерекше, себебі бұл – өз мүшелері, аудандарда басшылары болған партия. Кей кездерде Бөріхан Нұрмұхамедов, Әлихан Бәйменов сияқты бірінші басшылар деңгейінде өзінің атын шығарып тұратын. Бұл бір күтпеген жағдай болды. Партияның басынан өткені – ыңғайсыз сүріну. Жалпы осындай «өлі» партиялар сол үшін құрылған, дәл сол үшін де тіршілік етеді. Осындай әрекеттерінің басқа себебі жоқ.
«АҚ ЖОЛ» ЕНДІ «ОППОЗИЦИЯ ЕМЕС»
Жүргізуші:
– Азат Перуашев «Ақ жолды» тапсыру жайлы Әлихан Бәйменовпен арадағы келіссөздер ақпанда басталған деп мәлімдеді. Келіссөздерге аймақтық лидерлер мен қатардағы партия мүшелері, оның жақтастары немесе сайлаушылары неге қатыспаған?
Бөріхан Нұрмұхамедов:
– Меніңше, партияны "қолдан-қолға тапсырды деген" сипаттаманы дұрыс деуге келмейді, өйткені процесс мүлде басқаша болған. Ешқандай тапсыру туралы әңгіме болған жоқ. Кәсіпкерлер мен Азат Перуашевтың «Ақ жол» партиясына өтуі жайлы сөз болды. Қазір олар – осы партияның толыққанды мүшелері, сондықтан біз тек өзіміздің ортақ мақсаттарымыз бен алдағы міндеттеріміз жайлы айта аламыз.
Келіссөз процесі оңай болмады. Әлихан Бәйменов маусымда-ақ өзгеріс қажеттілігін және оған дайындық керегін меңзеп, партия мүшелеріне арнап сөз сөйледі. Бұған дейін, желтоқсанда, президиум өткіздік, онда басшылыққа, ең әуелі Әлихан Бәйменовке партияның қызмет-қарекеті үшін анағұрлым жайлы жағдай жасау, мақсаттарына жетуі үшін келіссөз өткізу міндеті жүктелді.
Бұл процесс сәл әдеттен тыс сипат алды. Кесілген мерзім ішінде съезд өткізуіміз қажет болғандықтан шығар: біздің соңғы съезд 2007 жылдың шілдесінде болған, ал жарлық бойынша төрт жылда бір рет өткізіп тұру керек. Сондықтан маусымның басында съезд өткізуге тиіс едік. Мүшелеріміздің көбінің (барлығы дерлік деуге болады) қолдау көрсеткенін сіздер білесіздер. Бұл талқылау съездің алдында да, президиум үстінде де болды.
Сол себепті әлдебір тапсыру туралы айту дұрыс емес. Партияға зор мүмкіндіктерімен көзге түсетін, талап-мақсаттары биіктеу жаңа мүшелер келіп қосылды дегенді айтуымыз керек.
Біз қазірде алдымызға депутаттардың мәслихат сайлауына қатысуы сияқты анағұрлым маңызды міндеттер қойып отырмыз. Айтпақшы, қазірдің өзінде басқа партиялардан келген бірнеше ерікті депутат біздің қатарымызға қосылып жатыр.
Барша партияластарымыз бен жанашырларымыз президенттің Әлихан Бәйменовті мемлекеттік қызмет жөніндегі агенттіктің төрағасы етіп тағайындағанын жөн санайтындарын мәлімдеді. Бұл – партияны және Қазақстанның саяси өміріндегі оның беделін мойындаудың бір түрі.
Жүргізуші:
– Мәмбеталин мырза, сіз қалай «Руханият» партиясының лидері болдыңыз?
Серікжан Мәмбеталин:
– «Ақ жолмен» салыстырғанда, біз ескі формацияның саясаткерлері партияны жастау, анағұрлым мақсатшыл саясаткерлерге тапсырғанын жоққа шығармаймыз. Бұл мен қосылған алғашқы партия болғанын атап өту керек: мен компартияның да, «Нұр Отанның да», не кез-келген басқа партияның да мүшесі болған емеспін. Сондықтан мен түске дейін «Нұр Отанның» мүшесі, түс ауа «Ақ жолдың» төрағасы болып жүрген Азат Перуашев емеспін. Енді міне, бұл партияны оппозициясымақ «Ақ жол» деп айтуға болады.
Біздің бұрынғы төрайымымыз зейнетке шықты, бірақ біз оған "партияның негізін қалаушы" деген қадірлі атақты қалдырдық, Қазір партияны өзгертуге, билікшіл деуге келетін сарыннан айыруға тырысып жатырмыз. Біз – қазір, меніңше, антиядролық мәселелер немесе Каспийдің ластануы мәселесі төңірегінде биліктің ең бір күшті оппоненттерінің біріміз. Сол себепті біздің жағдайымыз мүлдем бөлек, әрі бізді «Ақ жолмен» салыстыру аса қиын.
Бұл тиісті кеңестердің, келісімдердің негізінде іске асты. Бірақ, шынымен, сырттай мәдениетті көрінді, әрі ешкім де сұрақ қойып әуре болған жоқ. Бірақ «менің тағайындалуым жоғарғы жақтан әдейі бекітілмеген, артымда ешкім тұрған жоқ, Ақордамен тікелей ақылдасқан жоқпын» деп айтуымыз керек. Біз шын мәнісінде тәуелсіз аздаған партияның біріміз деп айтамыз. Егер бізді билікшіл деп жатса, айтып отырғандардың ар-ұяты білсін. Біз өзімізді билікшіл партия деп есептемейміз.
Жүргізуші:
– Мәмбеталин мырза, ал қатардағы мүшелері, «Руханият» партиясының жақтастары партия басшылығының ауысуын қалай қабылдады?
Серікжан Мәмбеталин:
– Айтарлықтай қалыпты қабылдады, себебі біз «Руханият» партиясының бағдарламасында о бастан экология принциптері негізге алынған деп айттық. Қоршаған орта дегенде, біз тек табиғат, ағаш және тағы сол сияқты қоршаған ортаны түсінбеуіміз керек. Қоршаған орта – бізді қоршаған кемістіктері мен кемшіліктері бар адамдар. Бүгінгі күні елдегі рухани климат экологиялық климатқа қарағанда көбірек маңызды. Экрандардан айтып жатқаны – бір бөлек, ал өмірде болып жатқаны – басқа. Қазіргі күні жұрт өтіріктің, екіжүзділіктің арасында жүр. Міне, біздің айналысқымыз келетін мәселелер – осы. Біз үшін бұл да қоршаған орта.
Жүргізуші:
– Козлов мырза, Қазақстанда «Ақ жол» партиясының басшылығының ауысуына байланысты, «Руханият» партиясын қазіргі лидерінің қолына тапсыру төңірегінде «сауда болды» деген әңгімелер жүріп жатқанын білесіз. Бұл ақиқатқа қаншалықты жанасады?
Владимир Козлов:
– Бұл мәселенің жағымсыздау жағы болар. Себебі, Мәмбеталин айтқандай, «Руханият» шындығында тұралап жатқан, жарамсыз партия болған. Ал енді одан айтарлықтай белсенді партия жасап шығарды, осы орайда ешкім де «Руханиятқа» оны жандандырып жіберген жаңа мүшелер кенеттен келіп қосылыпты деп айтпады. Ал «Ақ жолға» келер болсақ, әлдебір ақшаға қатысты мәселелерін қозғап жатпас едім: осылай болуы да – әбден мүмкін, болмауы да – әбден мүмкін.
Бұл – бір адамның 10 жылға жуық бас тартудан кейін мемлекеттік қызметке оралу индульгенциясы. Әлихан Бәйменов – басынан бақайына дейін мемлекеттік шенеунік. Бұл – оның бейімделген ісі, сондықтан бас тарту оған ауыр сынақ болған шығар. Меніңше, оның оппозициялық қызметке кетіп «адасуына» осындай «кешірім» жеткілікті болды.
Өз басым ақша араласқан іске күмәнмен қарайтын едім. Мүмкін, белгілі бір сый болған шығар. Бірақ бұл партияны сату деп аталмайды. Оның үстіне, «Ақ жол» партиясын «сатып алушылар» – Ақордадан келген адамдар. Ал олар саудаласып жатпайды.
Жүргізуші:
– Лиллис ханым, Батыстың демократиялық елдерінде саяси партияларды «тапсыру» немесе, Болат Әбілов мәлімдегендей, сату тәжірибесі бар ма?
Джоанна Лиллис:
– Меніңше, Батыста партиялар сауданың нысаны болған, жаңа лидерлер жаңа партияға басқа бағыт әкелген мысалдар болды. «Ақ жолға» келсек, ең бастысы – оның сауда-саттық нысаны болғанында емес, оған ең маңыздысы – нәтиже. Ақорда «Ақ жолдың» кейпінде сайлауға қатыса алатын және өзі қадағалай алатын партияға ие болды. Бұл Ақорданың Қазақстандағы саяси процестің барлық дерлік жағын – партияларды қалыптастырудан бастап сайлау нәтижелеріне дейін – қадағалауға деген ықыласын дәлелдейді.
«ҚАҚПА ЖАБЫЛЫП ҚАЛДЫ»
Жүргізуші:
– Басшысы жаңарған «Ақ жол» партиясының алдында енді қандай мақсат-міндеттер қойылады?
Владимир Козлов:
– Меніңше, Перуашевтың «Ақ жолға» кіруінің нәтижесінде «оппозициялық» деген анықтауыш «Ақ жол» партиясына қатысты қолданылмайтын болды. Перуашев – баяғыдан Ақорданың адамы, президент Назарбаевтың режимін мүлтіксіз қолдап, барынша нығайтып келе жатқан адам. Мұнда басқа вариант жоқ. Оған қоса партияға ақша әкелетін адамдар – Ақордаға әрқашан тәуелді болып қана қоймай, әрдайым осы позицияларды бекітіп жүруге талпынатын адамдар.
Осындай жағдайда бұл партия сайлауға шынымен қатысады деп айту артық болар. Бұл партияға жай ғана пайыздың белгілі бір мөлшері беріледі. Осы сайлауда күш салып жатпаса да болады. Жағдайды бақылап отырғандар «Ақ жол» партиясы парламенттегі екінші партия болып тағайындалғанын айтады. Меніңше, бұнысы - ақиқатқа аса жақын. Перуашевтың осы партияға келуінің мақсаты да белгілі.
Мен Нұрмұхамедовпен келіспес едім: мүмкін, желтоқсаннан бері осыншама құпия түрде келіссөз жүргізудің қажеті болмаған шығар. Сонда партияны осылайша бұзып тастады, сатып алды, немесе... тартып алды немесе өзгертті дейтіндей көрінбес еді. Бұл ішкі мәселелерге қатысты болғандықтан, партияның өзіндік кемшілігі бар шығар. Бірақ имидж деген де бар ғой. Қазір партия имиджден айырылды.
Жүргізуші:
– Мәмбеталин мырза, «Руханият» партиясының алдына қандай мақсат-міндеттер қойып отырсыз? Қазақстанда Ақордаға ескертпей немесе оның ресми рұқсатынсыз саяси партия құруға бола ма?
Серікжан Мәмбеталин:
– «Руханияттың» өзгеруі – Ақордаға мәлім етпей, онымен ақылдаспай, әрі оның бағыт-бағдарын алмай іске асты. Бұған сенудің өзі қиын болған, бірақ тура осылай болды. «Ақ жолға» келсек, біздің парламентте енді екі партияның болатыны, әрі ол екеуінің де президентшіл болатыны түсінікті дейтіндей жағдай қалыптасты.
Бізде бұған дейін парламентке кіруге деген үмітіміз бар еді. Ал енді, бейнелеп айтқанда, қақпа жабылып қалды. Біздің ол жерден табар ештеңеміз жоқ. Біз бұған пәлсапалық көзқараспен қарауымыз керек. Біздің елде заңды жолмен ешқашан ешбір партия билікке келмейтінін түсінуіміз керек. Сонымен бірге оппозиция да, биліктің сөзін сөйлейтін құрылымдар да жағдайдың шиеленіскенін түсінуге тиісті. Қазақстанда болып жатқан оқиғалар елдегі саяси құрылым мен саяси реформалардың кері кетуімен тікелей байланысты екенін ұғулары керек.
Жүргізуші:
– Лиллис ханым, жетекшісі жаңарған «Ақ жол» партиясының келешегін қалай сипаттар едіңіз?
Джоанна Лиллис:
– Президент Назарбаев Қазақстанның партиялық жүйесінің болашағын қалай көретінін бірнеше мәрте айтқан. Ол қоспартиялы парламентті қалайтынын айтқан. Менің білуімше, әдетте президент Назарбаевтың айтқаны орындалып жатады. Оның кеңесшісі Ермұхамет Ертісбаев та «қоспартиялы парламентті елестетіп» жүргенін айтқан еді. Ермұхамет Ертісбаев Қазақстанның саяси қызметінің болашағына деген көзқарасында «Нұр Отанға» лайықты спаринг-партнер жайлы мәлімдеген. Олардың сөздерін тыңдасақ, Қазақстанның болашағын Ақорданың көзімен көреміз. Ақорда «Ақ жолды» лайықты оппозиция, лайықты спаринг-партнер санайды. Сол себепті «Ақ жолдың» міндеті – парламентте «Нұр Отанның» оппозициясы ретінде бой көрсету.
Бірақ мұнда, әрине, шынайы оппозиция болмайды. Ақорда парламентке екі партияны ұсынады, сондықтан да Батыс әлемі Қазақстанды бірпартиялы парламент құрды деп сынай алмайды. Иә, екі партия болмақ. Бірақ «Ақ жол» «Нұр Отанды» да, Ақорданы да, ең бастысы – президент Назарбаевты да қатты сынамайды.
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар, пікірталасқа қатысқандарыңыз үшін алғыс айтамыз.
