АҚШ-тың 46-президенті болып сайланған демократ Джо Байден сайлау алдында әлемде "демократияны күшейтетінін, авторитаризммен күресетінін" айтқан. Халықаралық есептерде әлсіз демократия мен авторитаризм үшін жиі сыналатын Орталық Азия елдеріне Байденнің ұстанатын саясаты қандай болмақ? Байден әкімшілігі Қытайдың Шыңжаңдағы мұсылмандарға қысым мәселесін көтеруді жалғастыра ма?
Қазір Орталық Азиядағы бес ел – Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркіменстан және АҚШ арасында 2015 жылдан бері "С5+1" форматы жұмыс істеп келеді. Содан бері Орталық Азиядағы бес елдің сыртқы істер министрлері мен АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы жиі кездесіп, ОА мен Вашингтонның қарым-қатынасын талқылайды. "С5+1" форматы демократ Барак Обама президент болып тұрғанда құрылған. Бұл формат Трамп президент кезінде де сақталды және биыл ақпанда АҚШ мемлекеттік департаменті Вашингтонның Орталық Азия бойынша 2025 жылға дейінгі жаңа стратегиясын ұсынды. АҚШ-тың бұл жоспары ОА елдерінің тәуелсіздігін нығайтуды және аймаққа терроризмнің қаупін азайтуды, ОА елдері мен Ауғанстанның қарым-қатынасын кеңейтуді, адам құқығын жақсартуды көздейді. Бұдан бөлек, Вашингтонның 2025 жылғы жоспарында аймаққа көршілес елдердің әсерін теңестіру қарастырылған.
Азаттық тілшісі сөйлескен сарапшылар Ақ үйге жаңа басшы келсе де АҚШ-тың Орталық Азияға деген саясаты аса өзгере қоймайды дейді.
"АҚШ ПЕН ОА АРАСЫНДАҒЫ "С5+1" ФОРМАТЫ ЖАЛҒАСАДЫ"
АҚШ-тағы Джордж Вашингтон университетінің стратегиялық коммуникация магистратурасын тәмамдаған саясаттанушы Шалқар Нұрсейіттің пайымдауынша, Байден тұсында АҚШ пен ОА арасындағы "С5+1" форматы сақталып, Трамп кезіндегі саясат жалғасады.
Саясаттанушы Шалқар Нұрсейітов
– Дональд Трамп сияқты саяси қадамдары болжауға келе бермейтін саясаткердің өзі АҚШ-тың Орталық Азия бойынша саясаты өзгермейтінін көрсетіп, 2025 жылға дейінгі жаңа стратегиясы мен "С5+1" форматы арқылы соны дәлелдеді. Ал енді осы "С5+1" форматы демократтар тұсында, Обаманың [президенттігі] кезінде қабылданғанын, ол кезде Байден вице-президент болғанын, оған дейін Байденнің сыртқы саясат бойынша өте белсенді сенаторлардың бірі болғанын ескерсек, бұл платформа [Байден тұсында] да сақталып қалады. Байден әкімшілігі ең алдымен елдегі коронавируспен күресті қолға алып, Трамп шығып кеткен бірқатар халықаралық келісімдерге қайтуға әрекет етеді. Сол себепті осы факторлардың әсерінен АҚШ-тың Орталық Азияға қызығушылығы одан сайын артады немесе кемиді я түбегейлі өзгереді деп айта алмаймыз. Яғни, осыған дейінгі қарым-қатынас одан әрі де жалғасады, – дейді ол.
Орталық Азия елдерінің сыртқы істер министрлері мен АҚШ мемлекеттік хатшысы Майк Помпео Ташкенттегі отырыста. 3 ақпан 2020 жыл.
Байден сайлау алдындағы науқанда елдегі коронавирустың тарауын тоқтатуға, нәсілшілдік мәселесінен кейін екіге жарылған қоғамды біріктіруге күш салатынын айтқан. Ол Трамп шығып кеткен климат мәселесіне арналған Париж келісіміне оралатынын, әлемдегі демократияны нығайтып, авторитаризммен күресетінін мәлімдеген.
"ҚАЗАҚСТАН ИНВЕСТИЦИЯ ҮШІН, ӨЗБЕКСТАН ӘСКЕРИ САЯСАТ ҮШІН МАҢЫЗДЫ"
Тәуекелдерді бағалау тобының директоры, саясаттанушы Досым Сәтпаев Байденнің авторитаризммен күрес туралы сөзі Орталық Азия елдеріне әсер ете қоймайтынын, Вашингтон бұл аймаққа экономикалық тұрғыдан қызығушылық танытанынын айтады.
Саясаттанушы Досым Сәтпаев.
– Авторитаризммен күрес идеясын билікке келген демократ президенттердің барлығы айтады. Байден авторитаризм туралы айтқанда ол Ресейді және АҚШ-қа геосаясат тұрғысынан қауіп төндіретін өзге де мемлекеттерді меңзейді. Мәселен, Қытай мен Беларусь. Ал [Орталық Азияға] деген қызығушылықтың ақырындап азайғаны Барак Обаманың президенттігі кезінде байқалған. Аймақтағы Вашингтон қызығатын жалғыз мемлекет – Қазақстан. Оның себебі түсінікті де, бізде ірі америкалық мұнай-газ компаниялары бар. Қазақстан – АҚШ үшін аймақтағы нөмері бірінші экономикалық серіктес. Сондықтан Ақ үйге кім келсе де, Қазақстанның авторитарлы билігімен әжептәуір қарым-қатынас қалыптастырып келді. Бұл – таза экономикалық, прагматикалық қызығушылық. Олар авторитаризм біздің келісім-шарттарымыздың тұрақтылығын қамтамасыз етсе, онда жұмыс істей берсін деп санайды, – дейді ол.
Сәтпаев "АҚШ әдетте геосаясаттағы бәсекелесіне қарсы шабуылда демократиялық құндылықтарды негізге алып қысым жасай бастайды, ал Америкаға қауіп төндіре қоймайтын, кішігірім елдерге келгенде бұл мәселеде "толерантты" бола қалады" деп санайды.
– Мәселен, Орта Азиядағы авторитарлы режимі күшті Өзбекстанмен, Түркіменстанмен және Тәжікстанмен АҚШ-тың қарым-қатынасы жаман емес. Меніңше, Өзбекстан алдағы уақытта АҚШ-тың назарын өздеріне аударуда Қазақстанға бәсекелес болмақ. Себебі АҚШ Өзбекстанға Орталық Азиядағы маңызды ойыншы ретінде қызығушылық танытып отыр. Былтыр Өзбекстан сыртқы істер министрі АҚШ-қа барып, америкалық инвестицияны тарту үшін өз елін жарнамалап қайтты. Былтыр Ташкентте Өзбекстан, Қазақстан, Тәжікстан, Қырғызстан және Ауғанстан қарулы күштері бас штабының басшылары мен АҚШ қарулы күштерінің қолбасшысы кездесті. Трамп кезінде Өзбекстан Ауғанстандағы Талибанмен келіссөзге қосылды. Ақпанда АҚШ Талибанмен бейбіт келіссөзге қол қойғанын мәлімдеді. Өзбекстан бұл процесте белсенділік танытып, көмектесті. Ташкентке тәліптердің өкілдері келді. Бұл мәселеде АҚШ Өзбекстанмен қоян-қолтық жұмыс істеді. Ал АҚШ үшін Ауғанстан маңызды аймақ саналады. Талибан мәселесі көбіне Ауғанстанмен шектесетін елдерді мазалайды. Өзбекстанның бұл келісімге қосылған себебі де – осы. Ал Қазақстан Ауғанстанмен шектеспейді. Қызық жайт, Қазақстан – АҚШ үшін ОА инвестиция бойынша негізгі ойыншы саналса, Өзбекстан әскери-саяси жағдайда алға шығады, – дейді ол.
Ал саясаттанушы, бұрынғы дипломат Қазбек Бейсебаев "адам құқығы мәселесіне басымдық беретін демократтар Орталық Азиядағы кемшіліктерді ескеріп, аймақтағы елдерге қысым жасауы да мүмкін" деп есептейді.
БАЙДЕН ШЫҢЖАҢ МӘСЕЛЕСІН КӨТЕРУДІ ЖАЛҒАСТЫРА МА?
Дональд Трамп әкімшілігі Қытайдың Шыңжаңдағы ұйғыр, қазақ, қырғыз және діні ислам өзге этникалық топтардың өкілдерін лагерьге қамап, қысым жасап жатқанын сынап, Пекинге санкциялар салды. Шыңжаңда өндірілетін тауарларды "мұсылмандарды жұмысқа жегу арқылы" өндірілді деп импортына тыйым енгізді. БҰҰ есебінше, Қытай Шыңжаңда бір миллионнан астам мұсылманды еш айыпсыз лагерьге қамаған. Пекин бұл саясатын "экстремизммен күрес" деп түсіндіреді.
Қытайдағы қазақтар мәселесін көтеріп жүрген "Атажұрт еріктілері" ұйымының белсенділері Байден президент болса, АҚШ-тың Қытайға деген саясаты жұмсарады деп қауіптеніп, сайлауда Трампқа жақтасқан. "Атажұрт еріктілерінің" өкілі, белсенді Серікжан Біләш та желідегі видеоларында Байден Шыңжаң мәселесін көтермеуі мүмкін деген күдігін айтқан.
АҚШ мемлекеттік хатшысы Майк Помпео Қытайдың Шыңжаң өлкесінде қалған туыстары қысым көріп жатқанын айтқан қазақтармен кездесіп тұр. Нұр-Сұлтан, 2 ақпан 2020 жыл.
Ал саясаттанушы Шалқар Нұрсейіт Байден тұсында да АҚШ-тың Шыңжаңдағы жағдайға саясаты қатты өзгермейді деп санайды.
– Өйткені Шыңжаңдағы жағдайға бүкіл әлем қарап отыр. Еуропа өз мәлімдемесін жасап, халықаралық ұйымдар бұл мәселені көтеріп келеді. Бұған қоса, демократтар адам құқықтары өз елінде ғана емес әлемде де маңызды деп санайды. Сол себепті [Байден] Шыңжаң мәселесіне мән беріп, осы жолда жұмыс істеуді жалғастырады деп ойлаймын. Демократтар соңғы төрт жыл бойы Трампты диктаторлармен достасуға дайын, өйткені өзінің бойында диктаторға тән қасиет бар деп айыптап келді. Енді осы айыптаулар бос сөз емес екенін дәлелдеу үшін Байденнің әкімшілігі Қытайдағы адам құқығы тапталып жатқан лагерьдегі мәселеде үнсіз қалмайды. Оған БАҚ-та, халықаралық ұйымдар да мүмкіндік бермейді, – дейді сарапшы.
Саясаттанушы Досым Сәтпаев Байден әкімшілігі "қаласа да, қаламаса да Трамптың Қытайға қатысты саясатын жалғастырады" деп санайды.
– Қазір Ресейден емес Қытайдан қауіп көп екенін демократтар да түсініп отыр. Қытайдың әскери күш жағынан, әлемдік экономикаға әсері жағынан, барлық аймаққа әсері жағынан алғанда АҚШ-қа Қытайдан қауіп басым. Қытай инвестициясы қазір Латын Америкасына, Африкада және Орталық Азияға көп кетіп жатыр. Демократтар қаласа да, қаламаса да Трамп саясатын жалғастырып, Қытайға қысымды күшейтуге тура келеді. Ресей екінші планға сырғиды, себебі кемшіліктері көп, шикізатқа тәуелді, экономикасы әлсіз, – дейді ол.
Байден сайлау алдында Қытайға сынды күшейтіп, Пекинді адам құқығын бұзды және сауда саясатын әділетсіз жүргізді деп бірнеше рет айыптаған. Бұған қоса, ол Трамптың Қытайға саясатын сынап, Қытаймен сауда соғысын жасағанша, одақтастармен коалиция құрып, Пекин саясатына қарсы шығуы керек еді деп санайды.
3 қарашада АҚШ-та өткен президент сайлауында демократ Джо Байден сайлаушылар алқасының 273 дауысын алып, жеңіске жетті. АҚШ-тағы президент сайлауында сайлаушылар алқасының 270 дауысын алған кандидат жеңімпаз деп танылады. Ал республикашылар атынан кандидат болған қазіргі президент Дональд Трамп 214 дауыспен тұр. Сайлаудың нақты нәтижесі әлі шыққан жоқ, бірнеше штатта дауыс санау толық аяқталмады.
21 қаңтарда Байденнің инаугурациясы болып, ол ресми түрде қызметке кірісуі тиіс. Трамп кейбір штаттағы нәтижемен келіспейтінін айтып, сотқа шағымданатынын мәлімдеген.
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ АҚШ-тағы сайлау әлемде нені өзгертеді?