Украинадағы Чернобыль АЭС апатының салдарын жоюмен айналысқан Украина Коммунистік партиясы орталық комитетінің (УКП ОК) жедел тобының жұмысы жайлы совет кезінде өте құпия саналған құжаттар УКП ОК-нің «ерекше папкасында» сақталған.
- Алғаш рет толық жарияланып отырған құжаттардан биліктің басқару құрылымы мәселені қалай шешкенін білуге мүмкіндік береді, - дейді «Чернобыль. УКП ОК жедел тобы құжаттары (1986-1988)» жинағы авторларының бірі, Украина қоғамдық бірлестігі орталық мемлекеттік мұрағатының директоры Ольга Бажан. Жарияланған материалдардың бәрі қазір осы мұрағатта сақтаулы.
ҚАУІПТІ АЗЫҚ-ТҮЛІКТЕРДІ САТУ
Кітаптағы ең сұмдық шындықты жедел топты басқарған партия басшыларының айтқанынан емес, 1986 жылы Украина денсаулық сақтау министрі қызметін атқарған, халықтың денсаулығына тікелей жауапты болған Анатолий Романенконың сөзінен білеміз. Жиналыстарда министр сол кезде халыққа қасіретті апаттың көлемі жөнінде ескерту және алдын алу шараларын жасау қажеттігі туралы айтқанымен жойылуға тиіс радиоактивті азық-түлікті сатуға қарсы болмаған. Мысалы, мамырдың 8-і күні өткен жедел топтың отырысында министр: «Бүгінгі таңда сүт белгілі дәрежеде қауіпті болып отыр. Бір килограмм сүтте [радиоактивті заттан] ластану шегі 1·10-7 кюри. Оның қалқанша безіне зиянды мөлшері 15 күн ішінде айлық дозаға жетіп қоюы мүмкін. Қазір сүт 1–2·10-7 және 10-6 болып келіп жатыр, оларды өңдеуге жөнелтіп жатырмыз... Ластанған сүттің 20-30% май құрамында қалады» деген.
Чернобыль апатына қатысты құпия болып келген құжаттар жинағының мұқабасы.
1986 жылғы мамырдың 15-інде өткен отырыстың стенограммасынан:
РОМАНЕНКО жолдас – Еттегі радиоактивті заттар 10-7–10-12 құрап тұр, етті саудаға шығару керек... Көкөніс жөнінде… Үш күн бойы базарларда жұмыс жүргізілді. Жылыжайда өсірілген көкөністі сатуға болады. Шалқан, пияз, сарымсақта – 10-6 бар, оларды жақсылап жуу керек. Бірақ бұл өнімдерді көп тұтынбайтындықтан, қауіпті емес. Шалқанды көгін алып тастап сатуға кеңес береміз.
ЛЯШКО жолдас (Украина ССР министрлер кеңесінің төрағасы) – Назарда ұстаңдар.
РЕВЕНКО жолдас (УКП Киев облыстық комитетінің бірінші хатшысы) – Көкөністі алмай жатыр. Түсіндіру жұмыстарын жүргізу керек.
Ертеңінде, мамырдың 16-сында өткен жиналысқа қатысушылар атом реакторы жарылысы болған жердің айналасындағы 30 километр қашықтықта ғана емес, одан да үлкен территорияда – Киев төңірегіндегі аудандарға дейінгі аумақта сүттің пайдалануға жарамсыз екені талқыланған. Жиында сол радиоактивті сүттен май өндіру туралы шешім қабылданған.
Мамырдың 19-ы күні өңделген радиоактивті сүт көлемі туралы былай деп хабарлаған:
Радиоактивті зат жұққан сүт және дозиметрлік бақылау туралы
ТКАЧЕНКО жолдас (УССР мемлекеттік ауыл шаруашылық өнеркәсібі комитеті басшысының бірінші орынбасары – Азаттық.) – Сүттен май алынып жатыр (Киев облысында - 6, Чернигов облысында - 4, Житомир облысында - 3 ауданнан), барлығы 9025 тонна сүт, оның 3449 тоннасы қатты ластанған, олардан күн сайын 125-127 тонна май өндіріліп, ұзақ мерзімге сақтауға қойылады.
Украина қоғамдық бірлестігі орталық мемлекеттік мұрағатының директоры Ольга Бажан жедел топтың радиоактивті сүттен алынған май құрамында ағзаны улайтын заттардың 30 пайызы қалғанын біле тұра оны саудаға шығару туралы шешім қабылдауын қылмысқа барабар қателікке жатқызады. Әу баста радиоактивті азық-түлікті пайдалану мәселесін алғаш рет талқылаған кезде жедел топ мүшелері радиоактивті ет пен сүт өнімдерін пайдаланудан бас тартып, малды жою қажеттігі туралы айтқанымен қорытындысында оған мүлде кереғар шешім қабылдаған, олардың көзқарасын өзгертуге не себеп болғаны түсініксіз.
Украина ғана емес, тұтас одақ деңгейінде әлгіндей радиоактивті азық-түлік өнімдерін саудаға шығару туралы шешім қабылдағандарды жауапқа тарту туралы талаптар СССР тараған соң айтыла бастады, бірақ адам өмірі мен денсаулығына салғырт қарағаны үшін әлі күнге дейін ешкім жауапқа тартылған жоқ.
ЧАЭС апаты болған ауданда жұмыс істеп жүрген адамдар.
Өзге құжаттардан ЧАЭС-ге қатысты кейбір шешімдерді апат орнында – Припять және Чернобыль қалаларында жұмыс істеген СССР арнайы үкіметтік комиссиясы қабылдағанын білуге болады. Киев шешім қабылдағанда Мәскеудегі орталық биліктің нұсқауына тәуелді болған.
«УССР партиялық-мемлекеттік жетекшілігінің одақтың басшы орындарына үнемі жалтақтауы радиоактивті заттар әсер еткен аумақ тұрғындары арасында қалқанша без дертіне қарсы йодпен алдын алу шараларын дер кезінде жүргізуге мүмкіндік бермеді», - деп жазады құжаттар жинағы авторлары алғысөзде.
КЕШІГІП ЖЕТКЕН ШЕШІМДЕР
Апат болысымен әзірленген «Радиоактивті йодпен зақымданудың шұғыл алдын алу жөніндегі уақытша нұсқаулықты» СССР денсаулық сақтау министрлігі мамырдың 7-сі күні бекітіп, тек екі күннен кейін Киевке жеткен. Ал бұл уақытта радиоактивті сәуле адам ағзасына көп мөлшерде өтіп кеткендіктен алдын алу шараларын жүргізудің мәні қалмаған еді. Сол сияқты, жедел топтың мамырдың 4-і күні өткен жиында халыққа алдын алу шаралары туралы ақпарат тарату қажеттігі айтылғанымен, бұған қатысты қабылданған шешім де тұрғындарға кешігіп жеткен: алдын алу шаралары туралы мақала газеттерде тек мамырдың 9-ы күні, ЧАЭС апатынан соң екі аптадан кейін жарияланған.
Украина қоғамдық бірлестігі орталық мемлекеттік мұрағатының директоры Ольга Бажан
- Чернобыль апаты болған кезде өте көп мәселелер мемлекеттік қауіпсіздік жүйесінде тіпті теориялық тұрғыдан да мүлде әзірленбегенін жақсы түсінеміз. Адамзат бұрын-соңды кездеспеген көптеген құбылыстарға тап болды. Мысалы, тұрғындарды апат ошағы айналасындағы 30 километрлік оқшаулау аймағынан көшіру жоспарланған мерзімде жүзеге аспады. Адам факторы да болды, кейбір елді мекендер назарға ілінбей қалды немесе ауа-райы, желдің бағытын есепке алмай, радиациялық бұлтты жел айдап апаратын аумаққа адамдарды көшіріп тастады, кейін оларды қайтадан басқа жаққа көшіруге мәжбүр болды. Балаларды да уақытында алып шыға алмады: одақ деңгейіндегі мекемеден апат салдарын жою туралы бұйрық келгенше Киев соншама көп баланы өз бетімен қауіпті аймақтан әкете алмады. Жедел топтың жұмысын қарастырғанда объективті себептерді ескеру керек – ешкім бұрын-соңды мұндай дәрежедегі техногенді апатқа кезіккен емес, бірақ, сонымен бірге, түгел дерлік, тіпті адам өміріне қатысты мәселелердің шешімі де идеологияға байланған субъективті қырын да ұмытпаған жөн. Айналып келгенде қарапайым халық апат құрбанына айналды, - дейді Ольга Бажан.
Бұл айтылған объективті және субъективті себептерден бөлек, ЧАЭС апаты салдарын жою кезінде жедел топ мүшелері кейбір маңызды мәселелерді мүлдем талқыламағанын да айта кеткен ләзім. Мысалы, Киев тұрғындары үрейге бой алдырып, бала-шағасын алып қаладан өз бетімен кетіп жатты. Ол туралы стенограммада ештеңе жазылмаған, онда тек қосымша пойыздар мен ұшақтар қажеттігі айтылған.
Чернобыль апаты құрбандарына қойылған ескерткіштің қасында тұрған әйел.
Егер өртенген атом реакторындағы температура ары қарай көтеріліп, тағы бір жарылыс болғанда Киев қаласы да радиоактивті заттармен қатты ластанып, ондағы үш миллион тұрғынды басқа жаққа көшіруге мәжбүр болар еді. Бірақ ешкім ондай жағдай жайлы жоспар жасамады. «Чернобыль. УКП ОК жедел тобы құжаттары (1986-1988)» жинағы авторлары сол кездегі Киев қалалық атқару комитетінің төрағасы Валентин Згурскийдің ондай көлемде эвакуация ұйымдастыру мүмкін еместігі жайлы айтқан сөзін келтірген.
Бірақ Украина ССР астанасында 1986 жылғы сәуірдің соңы мен мамырдың басында тіркелген радиация деңгейінің өзі тұрғындарды ішінара көшіруге жеткілікті негіз болғанымен, ондай әрекет жасалмаған. Балаларды радиоактивті аумақтан тек мамырдың 14-і күні әкеткен, бірақ ол кезде радиоактивті сәуле олардың ағзасын улап үлгерген еді.