Батыс басылымдары конституцияны өзгерту арқылы осыған дейінгі президенттік мерзімдерін "нөлге" теңеген Ресей басшысы Владимир Путиннің елін отыз жылға жуық басқарған қазақстандық "елбасы" Нұрсұлтан Назарбаевтың "айласын" сәтті пайдаланып отырғанына назар аударды. Ақпарат құралдары осы аптада Шыңжаңдағы қазақтарға жасалған қысым мәселесін көтеріп, әлемге Қытайдағы "қайта тәрбиелеу лагерьлері" туралы айтқан қазақ Сайрагүл Сауытбай туралы жазды.
"ОРТАЛЫҚ АЗИЯ АВТОКРАТТАРЫ САЛҒАН ЖОЛ"
Осы аптада америкалық Foreign Policy журналы “Кремль Конституцияға Владимир Путиннің осыған дейінгі президенттік мерзімдерін "нөлге" теңейтін өзгертулер енгізу арқылы жаңа ештеңе ойлап тапқан жоқ" деп жазды. Путин Ресейді Орталық Азия диктаторлары сияқты басқарады" деген тақырыпта жарияланған мақалада ондаған жыл билік басында отырған постсоветтік президенттердің үлгілері талданған. Журнал теориялық тұрғыдан Путиннің енді президент қызметінде 2036 жылға дейін қалуға мүмкіндігі барын еске салады. Мақала авторы "Ол кезге дейін Ресейдің жағдайы қалай өзгеретінін тек болжай аламыз, дегенмен көрші мемлекеттерге қарап, елді не күтіп тұрғанын шамалап білуге болады" деген пікір айтады.
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ "Сүйкімі кеткенше билікте отыру". Путин тағы да сайлауға түсе ме?Басылым мақаланы "Орталық Азияның автократтары "мерзіммен шектелмейтін басқарудан" пионер болып, "өз соқпағын салып" үлгерді. Олар Конституцияны өзгертіп, референдумдар өткізді, ал Путин "жай ғана олардың үлгісін қайталап, осы модельді Мәскеуде жүзеге асырып жатыр" деп жалғастырады.
1998 жылы Қырғызстанның Конституциялық соты сол кездегі президент Асқар Ақаевтың бірінші мерзімін есептен шығарып, оған президент сайлауына үшінші рет қатысуға рұқсат берді (Ақаев үшінші мерзімге 2000 жылы сайланды, алайда 2005 жылғы революция нәтижесінде биліктен кетіп, Ресейге қашты). Өзбекстанның президенті марқұм Ислам Каримов биліктегі мерзімін референдум арқылы ұзартқан. Оның түркімен әріптесі Сапармұрат Ниязов өмірлік президент деп танылды. 2003 жылы Тәжікстанда референдум арқылы Конституцияға өзгеріс енгізіліп, Эмомали Рахмон тағы да сайлауға түсу құқығына ие болды. Ал 2016 жылғы референдумнан кейін оған елді өлгенше басқару мүмкіндігі берілді.
Совет Одағы ыдыраған соң Орталық Азия елдерінің жетекшілігін қолына алғандар. Солдан оңға қарай: Қырғызстан президенті Асқар Ақаев, Өзбекстан президенті Ислам Каримов және Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Ақмола облысы, тамыз 1993.
Қазақстан көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев та осыған ұқсас әдістерді қолданған. 2000 жылы Конституциялық кеңес оның бірінші президенттік мерзімін "нөлге" теңеді. 1995 жылы Назарбаев өкілеттік мерзімін сайлау өткізбей-ақ референдум арқылы ұзартты. 1999 жылы сайлауда жеңіске жеткен кезде бұл оның бірінші президенттік мерзімі деп танылды. Бұл Назарбаевқа 2005 жылғы сайлауға қатысуға мүмкіндік берді. 2012 жылы Назарбаев биліктен кетуі керек еді. Өйткені Конституцияда президентке елді екі мерзімнен артық басқаруға тыйым салынған болатын. "Бірақ ол биліктен кетпеді. Оның орнына 2007 жылы бұл конституциялық шектеу Назарбаевқа қолданылмайды деген шешім қабылданып, ол іс жүзінде өмірлік президентке айналды. Назарбаев 2011 және 2015 жылдары өткен кезектен тыс президент сайлауларында 95 және 98 пайыздан астам дауыспен жеңіске жетіп, президент қызметінде қалды" деп жазады Қазақстанның жаңа тарихына шолу жасап, батыс бақылаушыларының бұл сайлауларға "бәсекесіз және баламасыз өтті" деген баға бергенін еске салған Foreign Policy.
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ Назарбаев. Компартия хатшысынан "елбасына" дейінгі жолы
Foreign Policy "2019 жылы наурызда Назарбаев (елді ары қарай басқаруына конституциялық шектеу болмаса да) отставкаға кетуге бел буды. Бірақ отставкаға кетсе де, елді отыз жылға жуық басқарған бұрынғы президент Қауіпсіздік кеңесі мен Қазақстан халқы Ассамблеясының өмірлік басшысы, Конституциялық кеңестің мүшесі ретінде билікке ықпал ету тетігін және "елбасы" (ұлт көшбасшысы) титулын сақтап қалды" деп баяндайды.
Назарбаевтың орнына келген Қазақстанның екінші президенті Қасым-Жомарт Тоқаев маңызды қызметтерге кімді тағайындайтыны жөнінде Қауіпсіздік кеңесінің басшысы Назарбаевпен кеңесіп отыруы керек.
Мақала авторының пікірінше, Путин Ресейдегі референдумнан кейін демократиядан алыс бағытта сайлаудағы заңбұзушылықтар сияқты қарапайым әдістен президенттік мерзімді "нөлге" теңестіру сияқты арсыз тәсілге көшкен. Мақалада "[Бірақ] Путин өзін ресейлік "елбасы" рөлінде таққа отырғызған жоқ, оған бұл керек те емес. Өйткені Путиннің қосымша құзырет сұрамай-ақ, президент қызметінде тыныш өлуге барлық мүмкіндігі бар. Путин мерзімінен бұрын отставкаға кетуге бел байласа, оның қолында сахна сыртында отырып, билігін сақтап қалуға мүмкіндік беретін шаралар жиынтығы бар. Ал Қазақстан тиімді әрі жақсы белгіленген жол ұсынады" делінген.
Ресей президенті Владимир Путин (оң жақта) Қазақстанның бұрынғы президенті Нұрсұлтан Назарбаевты қарсы алып тұр. 7 қыркүйек, 2019 жыл.
"ШИЕЛЕНІСКЕ ТОЛЫ" ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС КЕЗІНДЕГІ ҚЫТАЙҒА ҚАРСЫ ПИКЕТ
Вашингтонда шығатын Diplomat журналындағы "Қытай елшілігінің алдына бір адамдық пикетке шыққан азамат Қазақстанда не себепті түрмеге жабылды?" деген мақалада Нұр-Сұлтан мен Пекин арасындағы бірқатар қиындыққа қарамастан, Қазақстан билігінің Қытайға қарсы наразылыққа көз жұмуға дайын емес екені айтылған. Басылым "Бұған 3 тамызда Қазақстанның Қытайдағы елшісі Чжан Сяоның жақында айтқан екіжақты әскери әріптестік туралы пікіріне наразылық білдірген Серік Әжібайдың оқиғасы мысал бола алады" деп жазады. Әжібай Алматыдағы Қытай елшілігінің алдына жалғыз адамдық пикетке шыққаннан кейін ұсталып, рұқсат етілмеген акция ұйымдастыру айыбымен 15 тәулікке қамалған. Ол өзіне тағылған айыпты жоққа шығарып, Қытайдың басқаларға қоқан-лоқы көрсетуге құқығы жоқ деп айтып, "Біз Қытайдың автономиясы емеспіз. Біз — тәуелсіз мемлекет, егемен елміз.... Не Қытайдың, не басқа елдің өзге мемлекеттердің ішкі ісіне араласуға құқығы жоқ..." деді.
Diplomat басылымы "Әжібайды жалғыз адамдық пикетке шыққаны үшін тұтқындау — Қазақстан билігінің наразылыққа қарсы әлі де логикаға сай әрекет етпейтінін көрсетті. Әжібайдың тұтқындалуын жақсы түсіндіретін екінші себеп — өңірдегі Қытай дипломатиясына қатысты өзгерістермен қатар келген Қытайға қарсы көңіл-күй мәселесі" деп жазады.
Тұрғын Қытай елшісінің әскер туралы сөзіне қарсы пикетке шықты. Полиция оны ұстап әкетті.
Your browser doesn’t support HTML5
Тұрғын Қытай елшісінің әскер туралы сөзіне қарсы пикетке шықты. Полиция оны ұстап әкетті
Джордж Вашингтон университетінің Орталық Азия бойынша бағдарламасының зерттеуші профессоры Себастьян Пейруз журналға мамыр айында берген сұхбатында "Орталық Азиядағы бір де бір мемлекет, әсіресе Қытаймен шекаралас үш ел, Қытайға қарсы лоббидің немесе белсенділердің қысымына көніп, үлкен көршісіне қарсы шыға алмайды" деген. Сарапшы мұны экономикалық себептермен байланыстырады.
Diplomat бұл аргументтің пандемия кезінде айтылған өткір мәлімдемелер кезінде де күшінде қалғанын айтып, Қазақстан билігінің сәуірде қытайлық онлайн-ресурста жарияланған қазақ жеріне қатысты талап туралы мақалаға байланысты Қытай елшісіне наразылық нотасын жолдағанын, шілдеде Қытай елшілігі өз сайтында Қазақстандағы "өлім қаупі бар жаңа пневмония" туралы жазғанын еске салады. Қазақстан шенеуніктерінің Қытай елшісімен келіссөзінен кейін елшілік сайтындағы хабарламаға өзгерту енгізілді, бірақ оған дейін Қазақстандағы "белгісіз" пневмония туралы көп әлемдік ақпарат құралы жазып үлгеріп, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы бұл пневмонияны "диагнозы дұрыс қойылмаған коронавирустық инфекция" деп атады. Қазақстан билігі мәселеге осындай көлемде назар аударылған соң, пневмонияны "ықтимал коронавирус болуы мүмкін" деп мойындап, тамыздан бастап ауру мен өлім дерегін жүргізе бастады.
"Бұл дипломатиялық толқу әзірге Қазақстан мен Қытай арасындағы жоғары деңгейдегі қарым-қатынасқа әсер еткен жоқ. Бірақ бұл Нұр-Сұлтан осы сәтке тән шиеленісті сезбей отыр дегенді білдірмейді. Бұл жағдайда мемлекет Әжібайдың бір адамдық пикетке шығуын онсыз да шиеленісіп тұрған қарым-қатынаста ашу-ыза туғызатын қажеті жоқ дүние және Қытайға қарсы қоғамдық наразылықты күшейтетін ықтимал себеп көріп отыр" деп жазады Diplomat.
САЙРАГҮЛ САУЫТБАЙДЫҢ БАСЫНАН ӨТКЕН "ТОЗАҚ". ҚЫТАЙДАҒЫ "ЛАГЕРЬЛЕР" ТУРАЛЫ КІТАП
Deutsche Welle неміс радиосының сайты Қытайдан Қазақстанға қашып, онда шекараны заңсыз кесіп өткені үшін сотталған этникалық қазақ Сайрагүл Сауытбайдың хикаясын жариялады. Нұр-Сұлтан Сайрагүлді Қытайға қайтармағанымен, саяси баспана да берген жоқ. Былтыр Сайрагүл отбасымен бірге Швецияға көшті.
Сайрагүл басынан өткен тамұқты Александра Кавелиуспен бірге шығарған "Негізгі куәгер: Қытайдағы заманауи концлагерьден қашу" атты кітабында баяндайды. Кітаптың неміс тіліндегі нұсқасы биыл маусым айында жарық көрді. Шығарманың ағылшын тіліндегі нұсқасы 2021 жылы мамырда шығады.
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ Қазақстан босқын мәртебесін бермеген Сайрагүл Сауытбай Швецияға кетті
Александра Кавелиус Сайрагүлдің тамұқтан өткенін жазған DW радиосына берген сұхбатында "Сұхбат кезінде өткеннің сұмдық естеліктерінен басы бірнеше бөлікке бөлінгендей сезімде болмауы үшін оған кейде басын матамен байлап тастауға тура келді" деген.
Қытайдың ресми мәлімдемесіне сәйкес, Шыңжаңдағы "саяси қайта тәрбиелеу лагерьлері" — "қытай тілі мен мәдениетін үйрететін білім беру мекемелерінің желісі". Бірақ Сайрагүл тұтқын әйелдерді жаппай зорлау, жабық мекемелерде отырған азаматтарға дәрілердің көмегімен ықтимал тәжірибе жүргізу фактілері туралы мәлімдеген. Ол сондай-ақ түрмеде электр тогына қосылған орындық қойылған "қара бөлме" барын, тұтқындарды сол жерде азаптайтынын айтып, өзінің де есінен танғанша азап көргенін айтқан.
Сайрагүл қытайлық мекемелер желісін "әлемдегі ең үлкен түрме" деп атайды. Құқық қорғау ұйымдарының бағалауынша, Қытайда шамамен осындай 1200 лагерьде миллионнан астам ұйғыр, қазақ және Шыңжаңның ислам дінін ұстанатын өзге де байырғы халық өкілдері отыр.
Зерттеуші Адриан Зенц "мәдени геноцид" туралы айтып, "Онда бұрын болмаған бір сұмдық болып жатыр. Бұл Холокст кезінен кейін болған ең ауқымды этноконфессиялық азшылықты жүйелі түрде түрмеге жабу оқиғасы болса керек" дейді.
Сайрагүл лагерьдегі жиындардың бірінде күзетшілердің жас әйелді 200 тұтқынның көзінше зорлағанына куә болғанын, қандай да бір эмоция білдіргендерді ары қарай азаптауға салғанын жазады.
Kazakhstan-Sairagul Saytbai court
Сауытбай өзінен бұрын тарихи отанына оралған күйеуі мен балаларына жету үшін Қазақстанға қашып, елде жүрген кезден бастап "лагерьлер" туралы айта бастаған. Ол Қытайдан заңды түрде кете алмағанын, билік өзін елден шығармағанын айтады. Шекараны заңсыз кесіп өткені үшін жазасын өтегеннен кейін (ол бостандығын шектеу жазасына кесілді) Сайрагүл Қазақстаннан саяси баспана алуға талпынып, нәтиже шығара алмады. 2019 жылы жазда ол өзін отбасымен бірге қабылдаған Швецияға жол тартты. Қазір отбасы швед тілін үйреніп, балалары жергілікті мектепке барып жүр.
Deutsche Welle мақаласында "Оның жан жарасы үлкен. Ол өз кітабында "Түрме лагерінен кейін кейде төсектен тұра алмай қаламын. Бұл ұзақ уақыт бетоннан жасалған суық еденде ұйықтаудың салдары. Аяқ-қолым мен буындарым ревматизмге шалдыққан. Бұрын денім сау болатын, енді 43 жастағы ауру әйелге айналдым"" деп жазады" деген жолдар бар.
Сайрагүл Сауытбай өзінің естеліктері негізінде жазылған "Бас куәгер: Қытайдағы заманауи концлагерьден қашу" деген кітаптың тұсаукесерінде. Берлин, 23 шілде 2020 жыл.
ШЫҢЖАҢНАН КЕЛГЕН, ӘКЕСІЗ ҚАЛҒАН ОТБАСЫ
Ағылшынтілді Eurasianet.org сайтында Шыңжаңда жүргізілген саясаттан зардап шеккен тағы бір әйелдің хикаясы баяндалған: "Құрсағындағы сәбиін аман алып қалу үшін Қытайдан қашқан қазақ әйелі енді күйеуін Шыңжаңдағы ГУЛАГ-тан босату үшін күресіп жүр”.
Шыңжаңның 43 жастағы этникалық қазағы Бикамал Кәкен кішкентай үш баласын жалғыз асырап отыр. Отбасы Алматы облысында пәтерде тұрады. Бикамалдың күйеуі Әділғазы Мұқай бұрын отбасын өзі асырайтын. Бірақ үш жыл бұрын Мұқай Қытайдағы туған жеріне кетіп, қайта оралмаған.
Бикамал отбасының Қазақстанға 2016 жылы көшіп келгенін айтады. Ол аяғы ауыр болғандықтан, Қытайда жасанды түсік жасатуға мәжбүрлейді деп қорыққан. 2017 жылы мамырда Мұқай бұрынғы әріптесінен "Қарамайда өтетін маңызды кездесуге қатысуың керек" деген хабарлама алған. Ештеңеден күдіктенбеген Мұқай Шыңжаңға барған.
Бикамал Кәкен Қытайдан келмей қалған күйеуінің суретін ұстап тұр. Алматы, 10 қазан 2019 жыл.
Одан кейінгі екі жылда Қытайдағы туыстары Бикамалға күйеуі туралы ақпаратты таныстары арқылы жеткізіп отырған. Бикамал Мұқайдың Қарамайдағы "қайта тәрбиелеу лагерінде" екенін білген.
Күйеуі жоғалып кеткеннен кейін Кәкен журналистерге, оның ішінде Берлиндік жазушы Бен Маукке сұхбат берген. Бен Маук Бикамалдың хикаясын былтыр The Believer деп аталатын жарияланымдар сериясына қосқан. Биыл маусымда бұл хикая Қытайдың Қазақстандағы елшісі Чжан Сяоның назарына іліккен. Ол 2019 жылы желтоқсанда Қарамай соты Мұқайды "терроризм актісін қолдағаны және өңірдегі қоғамдық тәртіпті бұзғаны үшін" тоғыз жыл түрме жазасына кескенін хабарлаған. Елші Мұқайдың 2017-2019 аралығында қайда болғанын айтпады.
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ Аборт, шошқа етін жегізу һәм лагерь. Қытайда мұсылман болудың машақаты
Кәкен күйеуінің экстремизм мен терроризмге қандай да бір қатысы барын толықтай жоққа шығарады. "Ол террорист болса, 2017 жылдың мамырына дейін Қытайға қалай барып-келіп жүрді? Неге оған Қытайдан кетуге рұқсат берді?" дейді ол.
Кәкен күйеуі үйге оралар деп үміттенеді. Ол журналистер мен құқық қорғаушыларға сұхбат беруін жалғастырып келеді. "Қытай Коммунистік партиясының мақсаты —терроризмге қарсы күрес емес. Оның мақсаты — этникалық азшылықтардың көзін жою. Олардың бізге істеп жатқанын бүкіл әлем білсе деймін" дейді ол.