Азаттық радиосы қазақстандық қоғамның бір топ белгілі өкілдерімен бірге "Не себепті соңғы төрт жыл бойы президент Назарбаевтың АҚШ-қа жолы түспей келді" және "Қазақ президентінің АҚШ-тағы соңғы сапары қаншалықты жемісті болды" деген сауалдарға жауап іздеді.
- Дөңгелек үстелдің толық аудиожазбасын мына жерден тыңдаңыз.
Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев ұзаққа созылған үзілістен кейін АҚШ-қа сапарға барып қайтты. Үзілістің тым ұзақ болғаны соншалықты – Вашингтонға барған ең соңғы ресми сапары мен осы сәуір айындағы сапарының аралығында АҚШ-та Ақ үйдің басшысы ауысып үлгерді.
Сәуірдің 11-15 аралығында президент Назарбаев АҚШ-та сапарда болып, АҚШ президенті Б.Обаманың шақыруымен ядролық қауіпсіздік мәселесіне арналған саммитке қатысты. Ол саммиттің сыртында Барак Обаманың өзімен кездесті. Алайда, біріншіден, қазақ президентінің ұзақ уақыт АҚШ-қа сапармен бармауы, екіншіден – ұзақ үзілістен кейін Вашингтонға барған сапарының ресми-бейресми бағдарламасы қандай болды және оның нақты қандай нәтижемен аяқталғаны негізінен жұмбақ күйінде қалды.
Міне, Азаттық радиосының кезекті дөңгелек үстелі осы тақырыпқа арналады. Оған «Эксклюзив» саяси-экономикалық сараптама журналының бас редакторы, саясаттанушы Расул Жұмалы, ресми тіркелмеген «Атамекен» партиясының шетелде жүрген жетекшісі Ержан Досмұхамедов, Қазақстан парламенті мәжілісінің депутаты, мәжілістің халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі Камал Бұрханов және қоғам қайраткері, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздік кеңесі төрағасының бұрынғы орынбасары Төлеген Жүкеев қатысып отыр.
Дөңгелек үстелді жүргізетін - Азат Еуропа/Азаттық радиосының қызметкері Сұлтан Хан Аққұлұлы.
Сонымен, Қазақстан сыртқы істер министрлігінің халықаралық ақпарат комитетінің төрағасы Роман Василенконың Азаттық радиосына берген түсініктемесіне қарағанда, президент Назарбаев ресми сапармен Вашингтонға осыдан 4 жыл бұрын барған, ал соңғы рет Нью-Йоркте 3 жыл бұрын болыпты.
Роман Василенко:
«Өткен аптадағы сапарына дейін, Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев ресми сапармен АҚШ-та 2006 жылдың қыркүйегінде болды. Оның ресми атауы дәрежесі қандай болғаны есімде жоқ, бірақ ол жеке басының сапары емес ресми сапар болатын. Ақ үйде АҚШ президентімен кездесуі өтті. Одан кейін президент Назарбаев БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының сессиясына қатысу үшін Нью-Йоркте 2007 жылдың қыркүйегінде болды. Бірақ ол БҰҰ-ның барған сапары болды».
Жүргізуші:
– Міне құрметті қонақтар, АҚШ-ты өзінің стратегиялық әріптесі санайтын Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Вашингтонға 4 жыл бойы ресми сапармен бармауының сыры немесе құпиясы неде? Сіздер қалай ойлайсыздар? Камал мырза, әңгімені сіз бастаңыз.
Камал Бұрханов:
– Біріншіден, мына соңғы сапардың қандай да бір құпиясы бар деген сөзге қосыла алмаймын... Екіншіден, қай мемлекетке қаншама рет бару – ол [президенттің] жұмыс бабына байланысты. [Мүмкін] қажеттілік болмаған шығар. Сондықтан бұған назар аударғанның өзі оншалықты дұрыс емес. Вашингтон, мәселен, бұрынғы Мәскеу емес қой ай сайын есеп беріп тұратын. Елбасының өзінің жұмыс кестесі бар, соған қарай жұмыс істейді.
Жүргізуші:
– Ержан мырза, сіз не айтасыз?
Ержан Досмұхамедов:
– Мен бүгін ғана АҚШ-тан қайтып келдім. Сол уақытта (Назарбаев сапар шеккен мезгілде) Вашингтонда болғанмын. Менің айтқым келгені: геосаясат тұрғысынан қарағанда, Қазақстан сынды маңызды ел үшін төрт жыл өте ұзақ кезең. Бұл жағдай бұрынғы совет республикаларының ішіндегі осындай ірі экономикалық [әлеуеті бар] ел президентінің жетекші демократиялық мемлекетке бармай келуіне үлкен бір себептің болғанын және әлі де бар екенін аңғартады.
Мен Вашингтон бұрынғы көзқарастағы Мәскеу емес деген пікірмен келісемін. Дегенмен де Вашингтон демократия әлемінің астанасы болып табылады. Ал Қазақстан президенті міне 18 жылдан астам уақыттан бері «біз құқықтық-демократиялық мемлекет тұрғызып келеміз» деп қақсап келеді. Бірақ жетекші демократияның төрт жылдан бері осы «құрылысшыны» өз астанасына шақырмай келгені таң қалдырады.
Сондықтан да мен «сапардың кестесі болады» немесе Қазақстандай маңызды ел мен оның лидерін осылай ұзақ уақыт бойы Ақ үйге шақырмауы «үйреншікті құбылыс» деген пікірлермен келісе алмаймын.
Жүргізуші:
– Ержан мырза, ал [Қазақстан президентінің Ақ Үйге] шақырылмауының себебі неде? Соған тоқталып өтсеңіз.
Ержан Досмұхамедов:
– Менің ойымша, бұл, біріншіден, жемқор саяси режимдердің сатысында және адамның құқын қорғау мәселесінде Қазақстанның жыл өткен сайын төмен құлдырай түсуімен байланысты. Қазақстанда тікелей мемлекет басшысына бағынатын қауіпсіздік қызметі өкілдерінің қатысуымен оппозиция жетекшілерінің бірі хайуандықпен атып өлтірілген адам шошытар оқиға болды. Бұл құлақ естімеген факт.
БҰҰ-ның азаптауға қарсы арнаулы өкілінің Қазақстанда азаптаудың мемлекеттік тәжірибесі қалыптасқанын ресми түрде мойындағанын бәріміз де білеміз. Қазір Қазақстанда азын-аулақ діни секталар ғана емес, Ислам, Христиан дінін ұстанатындар да қуғынға түсіп жатыр. Олардың бар кінәсі – мемлекет пен Ұлттық қауіпсіздік комитеті қадағалайтын мешіттер мен шіркеулерге бармайды.
Әрине, осы айтылғандардың әсерімен жетекші демократиялық ел Қазақстан басшысын қабылдағысы келмейді.
Айтпақшы, Американың журналистері Барак Обама мен Нұрсұлтан Назарбаевтың кездесуі нәтижесі бойынша АҚШ-тың ұлттық кеңесінің өкілімен баспасөз-маслихатын өткізген 11 сәуір күні өте қызық жайт болды. Оның барысында қауіпсіздік кеңесінің баспасөз-хатшысы Майкл Макфаул Қазақстан мен АҚШ-тың демократиясын өте орынсыз, сәтсіз салыстырды. Оның айтуынша, «Қазақстанда да АҚШ-тағыдай демократия салынып жатыр».
Осыдан кейін америкалық журналистер сұрақтарды қардай жаудырды. Олар Макфаулды бұрышқа тұрғызып қойғандай болып, одан: - Сіз, немене, Қазақстан мен Американың демократиялары арасында жақындығы, ұқсастығы бар деп есептейсіз бе? - деп сұрады.
Байғұс Макфаул: - Ешқандай жақындығы жоқ, тіпті тиіп-қашты ұқсастығы жоқ, - деп әзер құтылды. Міне осы оқиға АҚШ-та, оның ішінде ең алдымен интеллектуалдық элитасы – журналистер мен саясаткерлері – Қазақстанның лидеріне жақтырмай қарайтынын анық байқатты.
Шынымды айтсам, жоғары лауазымды мемлекет қызметкерлерінің аузынан да, журналистер тарапынан да Қазақстан президентіне осындай үзілді-кесілді теріс баға берілгені мені қатты ұялтты».
Жүргізуші:
– Саясаттанушы Расул Жұмалы, сөз кезегі өзіңізде.
Расул Жұмалы:
– [Қазақстан мен АҚШ-тың ресми адамдарының арасында] ең жоғары дәрежеде болмаса да, түрлі кездесулер өтіп тұрды... Негізі, менің ойымша, екіжақты кездесулердің үдемелі дамуын тек қана елбасыларының кездесуімен анықтау жөн емес сияқты. Тағы бір келіспейтін мәселем – Америкаға демократияның үлгісі ретінде қарау. Әрине, Қазақстан мен ТМД-ның өзге елдерінен АҚШ пен басқа да Батыс демократиялары әлдеқайда озып кетті.
Бірақ, АҚШ-тың ТМД кеңістігі мен Орталық Азиядағы сыртқы саясатында алға қоятыны – өзінің жеке стратегиялық, экономикалық және энергетикалық мүдделері екенін ұмытпауымыз керек. Демократия бұл ел үшін екінші кезекте тұрғанын біз Ирак, Ауғанстан немесе [бұрынғы] Югославиядағы талай оқиғалардан байқай аламыз.
Сондықтан, біріншіден, біз осы мәселенің басын ашып алуымыз керек. Екіншіден, Қазақстан қазіргі жағдайда Американың [сыртқы саясатындағы] негізгі басымдықтарының арасына кіреді деп айта алмаймын. Олардың басымдықтары – Еуропа, Ресей және мұсылман әлеміндегі жағдайын түзеу. Ал төрт жыл бойы шақыру болмағанын АҚШ пен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастың салқындағаны деп санамаймын. Қазақстан ЕҚЫҰ-на төрағалыққа өткенде [Қазақстанның] үміткерлігін бірден-бір қолдаған осы АҚШ болды.
Жүргізуші:
– Төлеген мырза, Нұрсұлтан Назарбаевтың Вашингтонға 4 жыл бойы ресми сапармен бармауының сыры немесе құпиясы неде? Бұған «Қазақгейттің» әсері бар ма?
Төлеген Жүкеев:
– Төрт жыл бармауына «Қазақгейттің» әсері жоқ деп айтуға болмас. Бірақ, АҚШ-тың ең бірінші алға қоятыны – өзінің ұлттық мүддесі. Оның ішіне мұнай да кіреді, знергетика да кіреді, геосаяси мәселелер де кіреді. Тек «Қазақгейтті» емес, барлығын тұтас алып қарау керек.
Жүргізуші:
– Рақмет. Қадірлі қонақтар, енді екінші тақырыпқа көшейік: Қазақстанның ресми және билікке жақын баспасөз құралдары президент Назарбаевтың Вашингтонға сапарын «өте сәтті әрі жемісті болғанын» хабарлады. Қазақстан сыртқы істер министрлігінің халықаралық ақпарат комитетінің төрағасы Роман Василенко, Азаттық радиосына берген сұхбатында да, сапардың сәтті әрі өте жемісті болғанын растады.
Роман Василенко:
«Менің айтқым келгені: бұл – екіжақты да көпжақты тұрғысынан да өте сәтті, тиімді әрі жемісті сапар болды. Өйткені, Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев АҚШ президенті Барак Обамамен өте мазмұнды кездесу өткізді. Біздің стратегиялық әріптестігімізді әрі қарай дамыту мен нығайту мәселелерін талқылады. Ауғанстанды қалпына келтіру, Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етуінің күн тәртібіне қойылған міндеттерді жүзеге асыру, Батыс пен Ислам әлемі арасындағы диалогты кеңейту мәселелері сөз болды.
Оған қоса, сіздер білесіздер, президент Барак Обаманың шақыруымен Нұрсұлтан Назарбаев ядролық қауіпсіздік мәселесі бойынша ғаламдық саммитке қатысып, оның бірінші сессиясында жойқын қаруды таратпаудың қазіргі халі мен проблемаларына деген өзінің көзқарасын айтып алғашқылардың бірі болып сөз сөйледі.
Тұтастай алғанда, біз бұл сапарды АҚШ-пен арадағы екіжақты қарым-қатынасты жаңа белеске көтерген, Қазақстан мен АҚШ арасындағы қарым-қатынастың жаңа бетін ашқан, ал көпжақты тұрғысынан келгенде – ядролық қарусыздандыру саласында Қазақстанның көпшілік мойындаған лидер деген атын растаған өте жемісті сапар болды деп есептейміз».
Жүргізуші:
– Алайда, Қазақстан мен Ресейдің тәуелсіз саяси талдаушылары мен баспасөзінің пікірінше, президент Назарбаев Вашингтон сапарының бірде-бір мақсаты мен мүддесіне қол жеткізе алмай құралақан қайтты. Оның ішінде, біріншіден, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының саммитін Астанада өткізуге Ақ үйдің келісімін алу, уран отынының базасын Қазақстанға орналастыру, халықаралық қоғамға «Қазақгейт» деген атауымен белгілі аты-шулы істі жылы жауып қою сынды Ақорда үшін өте маңызды мәселелер бойынша президент Барак Обамадан нақты уәде, не жауап, не кепілдік ала алмаған.
Тағы да тәуелсіз талдаушылар мен баспасөздің пікірінше, Ақорданың қазіргі қожайыны елде мұнай өндіріп жатқан АҚШ компаниялары төлейтін салықты көтермеуге және Ауғанстандағы соғыс операциясына қажетті жүктерді тасымалдау үшін Қазақстанның әуе кеңістігі мен кейбір әуе базасын пайдалануға рұқсат етуге уәде беріп, Қазақстан мүддесін қорғай алмай, есесін жіберіп оралды.
Ал сіздер қалай ойлайсыздар?
Камал мырза, Назарбаевтың Вашингтонға сапарын сіз қалай бағалайсыз?
Камал Бұрханов:
– Дипломатиялық қарым-қатынаста барлық мәселе бір сапардың аясында шешілген жағдай ешқашан болмаған. Ресми өкіл айтып отыр ғой, [Назарбаев] ғаламдық деңгейдегі саммитке қатысып отыр. Сол жерде өз ойын, өз пікірін Қазақстанның атынан айтып отыр. Ал АҚШ-ты демократияның астанасы деп жатыр ғой. Мен оған қосыламаймын.
Демократия Ұлыбританияда басталған. Қазақ Хандығы да демократия болған. Әлемдегі бір мемлекетті мынау демократияның астанасы, эталоны деген мүлдем қате. Ал елбасымыздың ұсынған ұсыныстарын көптеген мемлекеттер қолдап отыр. Не болмаса қызығушылығын білдіріп отыр. Қолдамағандар да бар, әрине.
Бұл жерде [осы жетістіктердің] бәрін жоққа шығару орынсыз шығар. Қырғызстандағы жағдайды да Барак Обама, Дмитрий Медведев пен елбасымыз сағат сайын ақылдасып, пікірлесіп оны да шешіп жатты. Біздің Қазақстан ЕЫҚҰ-ның төрағасы ретінде [осы мәселеге] араласып, әлі де көмек көрсетіп жатыр.
[Кезінде] Америка мен Батыс Еуропа мақтап, «Міне, демократия деген осы. Демократия аралы. Осы Қырғызстаннан үйреніңіздер» деп бізге талай ақыл айтқандарды да көрдік. Үйренетін мемлекетіміз осы ма? Бізден үйрену керек олар. Әуелі халыққа жұмыс тауып беру керек. Экономиканы көтеру керек. Жағдайын жақсарту керек.
Бізден [ештеңе] үйренбегендіктен қырғыздар осыла аш-жалаңаш қан төгіп, бір емес екі президентін қаңғыртып жіберді. [Сондықтан да] Вашингтонға барып, біздің елбасы мүлдем нәтижесіз қайтты деу ақылға сыймайтын нәрсе.
Жүргізуші:
– Рақмет, Камал мырза. Ержан мырза, Назарбаевтың АҚШ-қа сапары қаншалықты нәтижелі болды және оның себебі неде?
Ержан Досмұхамедов:
– Мен өзімнің алдымдағы кісінің айтқанына пікір білдіргім келеді. Менің бірінші айтқым келгені, болып өткен саммиттің ядролық қауіпсіздік сынды өте айрықша тақырыпқа арналғаны туралы пікірмен келісемін. Бірақ ядролық қауіпсіздік мәселесін демократиядан бөліп қарауға тіпті болмайды.
Мәселен, бүгін ядролық қауіп-қатер жойқын қару жасауға шамасы бар, уранды байыта алатын, алайда орнықты да тұрақты демократиялық жүйесі жоқ елдерден төніп тұр. Міне, сондықтан да менің алдымда сөйлеген екі адам Азаттық радиосының тыңдармандарына демократия маңыздылығы 3-4-інші орында тұрған мәселе деп айтуға, соған сендіруге тырысты. Бұл барып тұрған дақпырт.
Оған қоса Америка мемлекеті өзінің басым құндылығы ретінде адамның бостандығын негіз қып алады. Ол адам мейлі Қазақстанда, мейлі Пәкістанда немесе Үндістанда тұрсын. Осыны ұмытпау керек. Бұл – Америка халқы мемлекеттігінің түпкілікті, философиялық негізі, іргетасы болып табылады.
Оны жай ғана Американың демократиясы деп айтуға тағы болмайды. Өйткені, демократия – адамның табиғи болмысы. Демократия не тым көп, не тым аз болмайды. Демократия не бар, не жоқ болады.
Енді мен «Вашингтон сапарының» нақты нәтижесіне тоқталамын. Мемлекет басшысы үшін және Қазақстанның сыртқы саясат мекемесі үшін оның нәтижесі бес балды өлшемге салсақ - нөлге тең болды.
Неге дейсіз ғой? Өйткені, тіпті ядролық қауіпсіздік сияқты айрықша тақырыпқа арналған саммитке қарамастан, әлемдегі ең басты демократиялық мемлекеттің президенті біздің елдің басшысына салық салу жүйесінің тұрақсыздығына ескертуін айтты. Ондай тұрақсыздық тек демократия жоқ елдерде ғана болады. Американың мұнай компаниялары Қазақстанда тұрақты инвестиялық ахуалдың жоқтығын президентке айтып шағымданды.
Ал Қазақстанды шынымен де тұрақты инвестиялық ахуал жоқ. Өйткені, Қазақстанның парламенті «қолға үйретілген», биліктің қалтасында жүрген парламент. Парламент халықтың мүддесін және халықаралық инвестиялық сахнадағы Қазақстанның абырой-беделін түсірмеу мақсатын басшылыққа алмайды.
Себебі, ертең Тимур Құлыбаев мырза – жуырда оффшорлық аймақтардағы құпия фирмалары арқылы 100 миллион долларға 5 зәулім сарай сатып алған президенттің күйеу баласы – осы қолға үйретілген парламентке кез-келген шешім қабылдатып алып, Қазақстанның стратегиялық мүддесі мен абырой-беделіне қажетті емес, өзінің құпия компанияларына ғана тиімді салық жүйесін, салық кодексін өткізе салады.
Міне, бұл – демократияның экономикалық, оның ішінде әлемдік экономикалық процестермен қаншалықты тығыз байланысты екенін көрсеткен кішкентай ғана мысал.
АҚШ президенті соған алаңдайтынын мәлімдеді және оған қоса Нұрсұлтан Назарбаевты бүкіл әлемге танылған адамның құқын қорғаушы Евгений Жовтистің проблемасын шешуге шақырды. АҚШ президенті тіпті біздің ішкі ісімізге де алаңдап, оны тіпті мемлекетаралық қарым-қатынас деңгейіне дейін көтеріліп отыр. Халықаралық ұйымдардың қыспақтауымен АҚШ президенті біздің сот жүйеміздің қалай жұмыс істеп отырғанына наразалық айтуға мәжбүр болды. Сот жүйесінің сөз, баспасөз еркіндігін, елдегі әділетсіздіктерге сын айтқысы келгендердің ауыздарына қақпақ болғысы келгеніне наразылығын білдірді.
Айтқым келген үшінші мәселе – Қырғызстан жайында. Маған дейін сөйлегендер «біздің президентіміз Қырғызстанға жанашырлық білдіріп, президент Обамамен бірге оны талқылады» дегенді айтты.
Ал менің есептеуімше, Вашингтонда тәуелсіз елдердің лидерлері тәуелсіз Қырғыз Республикасының ішкі істеріне қол сұқты. Ашығын айтқанда, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының төрағасы, біздің мемлекетіміздің басшысы араласып, сіз бен біздің бауырымыз – 80-нен астам бейкүнә қырғыздың қанын төккен қылмыскерді алып шықты.
Ол [Құрманбек Бәкиев] мергендерге мылтықтан оқ жаудыруға бұйрық берді. Бұл жазайым атылған оқ емес-ті. Бұл – кезекті жемқор президенттің өздерін дымын қалдырмай тонауына келіспеген, наразы ойын тура айта білетін халыққа, тірі адамдарға қазіргі заманғы мерген мылтықтардан оқ жаудыруға берілген тікелей бұйрық болатын.
Қазір осы жерде «қырғыздардың 99 пайызы демократияның «қазақ үлгісін» қалайды-мыс» деген жалаң сөз айтылды. Олар қаламайды. Егер Қырғызстанда демократияның «қазақ үлгісі» болса, онда қырғыз елінде әлдеқашан жаппай ашаршылық болар еді.
Бізге мұраға кең байтақ жердің қалғаны және осы жерде шексіз байлықтың тұнып жатқаны үшін Аллаға және ата-бабаларымызға мың да бір рахмет. Міне, ата-бабаларымыздың қанымен қорғалып, атадан балаға мұра болып жеткен осы кең байтақ жер мен зор байлықтың, мұнай долларының арқасында Назарбаев пен отбасылары тоймай байып келеді.
Ол заңсыз байлықты Швейцарияға ұшып барып емделу немесе босану үшін, Лондонда 100 миллион доллардан астам ақшаға қозғалмайтын дүние-мүлік сатып алуға, салық алынбайтын құпия есеп-шоттар арқылы басқа да дүние-мүлік, баспана сатып алуға шашып жатыр.
Қазақтың ауыл-аймақтарындағы жөндеусіз, жабдықсыз перзетханаларына олардан тиіп-қашты пайда жоқ. Ол перзетханалар мен ауруханаларда аш-жалаңаш сәбилер тоңып, әлсіз туған сәбилерін өлімнен құтқаратын реанимациялық жабдықтары жоқ перзентханаларда аналар сәбилерінен айрылып жатыр.
Менің ойымша, Вашингтонда АҚШ президентіне Қырғызстанда болған оқиғалар туралы жалған мәлімет берілді. Қырғыз халқы мен қырғыздың саяси жүйесі демократияның тіпті аз ғана нышаны, демократияның тіпті 1 ғана грамы жабайы, қылмыскер әрі жемқор режимді қалай құлата алатынын тағы да бүкіл әлемге мәшһүр етті деп санаймын.
Ал егер де демократияның осындай аз нышаны Қазақстанда да қалған болса, онда қазіргі режим дәл осындай ұятсыз, ар-ұждансыз болмас еді. Тимур Құлыбаев барлық заң мен сот-құқық нормаларын аяққа таптап, сот 1 тәуліктің ішінде Құлыбаевты сынайтын газеттерді жауып, мақала-материалдарға тыйым салатын шешім шығарды. Міне бұл біздің саяси режиміміздің отбасы мүшелерінің шектен шыққандығының аз ғана көрінісі».
Жүргізуші:
– Рақмет. Расул мырза, сіздің қосарыңыз бар ма?
Расул Жұмалы:
– Менің ойымша, соңғы сапарды Қазақстанның ұлттық мүддесі тұрғысынан алғанда әйтеуір бір нәтижеге қол жеткізген сапар деп санауға болады. Мысалы, Қазақстанда халықаралық ядролық отын базасын салу ұсынысы толықтай қолдау тапқан жоқ. Біздің ұлттық мүддеміз тұрғысынан қарағанда, мүмкін қолдау таппағаны жақсы да шығар. Ал ЕЫҚҰ-ның 2010 жылы саммитін өткізу туралы бастама [билік үшін] «идея фикске» айналғанға ұқсайды. Бұдан гөрі сындарлы ұлттық қауіпсіздік мәселесін көбірек ойлау керек. Қазақстанның әуе кеңісітігін қолдану туралы мәселе бұдан бірнеше жыл бұрын көтерілген. Парламент тарапынан қолдауға да ие болды.
Ал Ауғанстандағы жағдайға, керісінше, тиісті дәрежеде көңіл аударылмай отыр. Саясаттанушы ретінде бұл ел үлкен бір алапат соғыстың алдында тұр деп есептеймін. Қазақстанның АҚШ пен ЕЫҚҰ-ның әлеуетін осы мәселені реттеуге пайдалану туралы шешімі құба-құп, қисынды бастама. Америкадағы демократия мәселесіне қайтып оралатын болсақ, әрине, бұл ел осы салада зор жетістікерге жеткен. Біз Қазақстанда керекмет демократиялық қоғам орнаттық, адам құқықтарын қорғап отырмыз деген ойдан аулақпын. Бірақ, осы мәселеге келгенде АҚШ-қа Құдай құсатып жалбарына қараудан өзімізді аластауымыз керек.
Естеріңізде болса, Обама мырзаның біздің делегацияның алдына қойған бірде-бір мәселесі – Қарашығанақтағы америкалық мұнай компанияларын қосымша салықтан босату. АҚШ өзінің стратегиялық, энергетикалық мүдделерін алға қояды. Басқа мемлекеттердегі демократия мәселесін тек қана өзінің ұлттық мүддесімен сиысатын болса ғана көтереді. Сондықтан да мен Ирактағыдай демократияны Қазақстанның басына тілемес едім.
Жүргізуші:
– Рақмет. Төлеген мырза, президент Назарбаевтың Вашингтон сапарын сіз қалай қорытындылайсыз?
Төлеген Жүкеев:
– Бұл сұрақтарды кешенді түрде қарастырған жөн. Біздің депутаттардың әдеті ғой деймін, режимнің басшысы болсын, билік болсын не істесе де мадақтай алып жөнелу. Қисық айтса да, түзу айтса да мадақтай беру. Бұлай жасау қате болады. Өйтіп ешбір мәселені шеше алмаймыз. [Бұл сапар] кереметтей нәтижелі болды деп айту қиын. Назарбаевтың жеке басы мен айналасы нәтижелі деп санауы мүмкін. Бірақ, Қазақстан үшін сондай нәтижелі болды деп айту қиын. [Екі президенттің] келіссөзі Ақ Үйде өткен жоқ. Блэр Хаус деп аталатын қонақ үйде өтті. Бұл өз алдына жеке мәселе. Украинадағы ресми БАҚ «Янукович саммиттің жұлдызына айналды» деп жазып жатыр. Ресейдегі Кремльдің уысындағы телеарналар «Медведев бар шаруаны тындырып келді. Енді дүниежүзін Ресей мен АҚШ бірге басқаратын болды» деп дүмпілдетеді. Әрбір елдің ресми насихатшылары өз басшыларын мақтаумен болады. Сондықтан да [мұндай қателікке ұрынбай], мәселені кешенді қарау керек.
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар мен радиотыңдаушылар, Азаттық радиосы Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 4 жылдық үзілістен АҚШ-қа барған сапарының нәтижелеріне арналған дөңгелек үстелді осымен аяқтайды. Пікір бөліскен қонақтарымызға көп рақмет.