ТҮРКИЯНЫҢ МҮДДЕСІ МЕН ЫҚПАЛЫ ҚАНДАЙ?
– Астанада Түркі мемлекеттері ұйымының (ТМҰ) оныншы саммиті өтіп жатыр. Ұйым азаматтық қорғаныстың бірлескен механизмін нығайтуға мүдделі. Сондай-ақ күн тәртібінде аймақтағы және сырттағы саяси-экономикалық оқиғаларды талқылау мәселесі тұр. Саммиттің уақыты мен геосаяси контексі жөнінде не айта аласыз?
– Түркия үшін, қазіргі [Таяу Шығыстағы] жағдайларды ескерсек, бұл өте маңызды саммит. Түркия соғыс жүріп жатқандықтан, Қызыл теңіз бен Жерорта теңізі арқылы оңтүстіктен де, солтүстіктен де жүк тасымалдау белгілі бір қауіп туғызуы мүмкін екенін түсінеді. Сондықтан оған Транскаспий дәлізімен тауар тасымалдауға мүмкіндік жасау және оны кеңейту өте маңызды.
Бұл жерде Түркияның мүддесі мен Орталық Азияның мүддесі тоқайласып тұр. Олар да қауіпті жағдайда, өйткені солтүстіктегі көршісі [Ресей] бар, төменгі жағында Ауғанстан тұр, ол жақта Кош-Тепа суару арнасы салынып жатқандықтан, онымен де жұмыс істеу өте қиын. Бұл арна өзеннен [Әмудариядан] су тартып, болашақта ауыл шаруашылығында сыртқы және ішкі қауіп тудыруы мүмкін.
– Сарапшылар Түркия президенті Режеп Тайып Ердоғанның басты мақсаты – Ресейдің Украинадағы соғыстан бас көтере алмай жатқанын пайдаланып, ресурсқа бай бұрынғы совет мемлекеттерімен арада экономикалық байланысты нығайту дейді. Бұл жөнінде не айтасыз? Түркия аймаққа ықпалын күшейткісі келе ме?
– Әлбетте, біз Орталық Азияда Ердоған режимінің ықпалы күшейіп келе жатқанын байқап жүрміз. Бюрократия барлық деңгейде тығыз байланыс орнатып жатыр: кездесулер, кеңес алу жиі өтіп тұрады. Ердоған режимі мен Орта Азия режимі сыртқы саясаттағы ұстанымдарын үйлестіргісі келеді. Түркияның инвестор ретіндегі ықпалына келер болсақ, бұл жерде аздаған шектеулер бар.
Түркия өзін аймақта тұрақтылықты сақтауда маңызды рөл атқаратын ойыншы ретінде көрсеткісі келеді: Ресей мен Украина арасындағы келіссөздерде делдал қызметін атқарып қана қоймай, Таяу Шығыста да белгілі бір баланс сақтауға тырысады. Түркия ерекше геосаяси жағдайын басқаруды біледі және Еуропа, Орталық Азия, араб мемлекеттері, солтүстіктегі көршілерімен қарым-қатынас жасаған кезде соны пайдаланып отыр. Бәлкім ол шынымен күшейіп келе жатқан шығар, алайда бәрі контекске байланысты: егер қандай да бір күштер, мәселен, Ресей, Иран немесе Израиль оны мойындаудан бас тартса, мұны өзгерте алатындай мықты ықпал ету тетігі жоқ.
АНКАРА НЕ ҰСЫНА АЛАДЫ?
– ТМҰ-ның ұзақмерзімді жоспарларының біразы осыдан екі жыл бұрын қабылданған "2040 жылға дейінгі мерзімге түркі әлемінің тұжырымдамасы" атты құжатпен бекітілген. Онда түркі ұйымы мүше-мемлекеттердің ұжымдық ресурстарын пайдаланады және әлемдік арена санасатын күшке айналады делінген. Осы ұжымдық ресурсты ТМҰ елдері қаншалықты пайдалана алады?
– Әзірге айтарлықтай нәтиже көріп отырған жоқпыз. Орта Азияның бес мемлекеті арасында бұған ұмтылыс бар: олар бір аймақ ретінде өзінің сыртқы саясатын құрғысы келеді. Содан кейін ғана басқа мемлекеттермен, соның ішінде Әзербайжанмен және Түркиямен саяси байланыс орнатылады. Айтайын дегенім, түркі мемлекеттері ұйымында белгілі бір топтар болатын сияқты. Ол табиғи процесс. Әзербайжан мен Түркия – тарихы бір мемлекет, тілінде, мәдениетінде айтарлықтай айырмашылық жоқ. Демек, Түркия мен Әзербайжан – бір топ.
Қалған үш мүше елдің (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан) өз көзқарасы мен ұстанымы бар. Бұл екі жүйе арасында интеграция қалай жүретіні үлкен мәселе. Тұжырымдаманың болашағы осы екі топтың қалай ымыраға келіп, ынтымақтаса алатынына байланысты болмақ.
Қазір белгілі бір экономикалық перспективалар бар. Алайда саяси тұрғыда әрбір ТМҰ мүшесінің өз құндылығы, өз мүддесі бары анық. Мәселен, тіпті Әзербайжанның түркімен газын өз инфрақұрылымы арқылы өткізу туралы қарапайым ұсынысы келіссөзден әрі аса алмай қалды, өйткені Түркіменстан [ТМҰ бақылаушысы] түркімен газын Еуропа нарығына шығаруға мүмкіндік беретін көпірді қажет етпейді. Түркіменстан түркімен газын сатуға арналған үлкен инфрақұрылым жасауға ғана емес, өз ішкі инфрақұрылымы мен жаңа кен орындарын дамытуға да мүдделі. Ал Әзербайжан мен Түркия, Түркіменстанның ішкі экономикасында тарихы ортақ ойыншы болғанымен, Қытай мен Ресей сияқты көп ұсына алмайтын болып тұр.
Яғни, белгілі бір саяси ұстанымдар мен мүдделердің бірігуі – айтарлықтай үлкен проблема, сол үшін 2040 жылға дейін жоспар құру қиын.
ӘСКЕРИ САЛАДА ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ БОЛУЫ МҮМКІН БЕ?
– Қандай салада ынтымақтастық күшті болады деп есептейсіз?
– Тіл ұшына бірден әскери сала келді. Түркия дрондарды жасау мен Қазақстанға немесе Қырғызстанға сатуға ғана мүдделі емес. Оның ойы танкілер немесе артиллерия қаруын жасау технологиясын сату арқылы аймақтағы елдерге ықпалын күшейту. Бірақ бұл жерде әскери инфрақұрылым мен тауарлардың 90 пайыздан астамы Ресейден келетінін түсіну керек. [Түріктердің әскери технологиясы] барлық жағдайда сәйкес келе бермейді.
[Қазақстанның] әскери байланыс пен әскери өндірісті дамыту әлеуеті жоғары. Бірақ оның белгілі бір ерекшеліктері бар, компоненттерді сәйкестендіру мүмкін болмай тұр. Сондықтан ел әскери ынтымақтастық саласында Ресейге тәуелді қалпында қала береді.
Орталық Азиядан Түркия арқылы Еуропа нарығына шығу ықтималдығы басым ауылшаруашылығы инфрақұрылымын құру туралы жиі айтылады. Бірақ Орталық Азиядағы экологиялық қатерлерді ескерсек, бұл да өте қиын.
– Шынында да, Түркия жоғары сұранысқа ие әскери өнімдер өндіруші ретінде танылған. Қазақстан ынтымақтасып, дрондар шығаруды жоспарлап отырғанын мәлімдеді. Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымына мүше Қазақстан мұндай жоспарды жүзеге асыра ала ма?
– Бұл жерде мәселе біздің ҰҚШҰ-да болғанымыз емес, элиталардың мүддесінде жатыр. Негізі, дрондарды Қазақстанда жасап шығаруға мүмкіндік бар. Бірақ әңгіме ішкі өндіріс белгілі бір элиталарға осы дрондарды сырттан сатып алғаннан гөрі көбірек ақша табуға мүмкіндік бере ме дегенге тіреледі.
Біз оны бұрынғы "Қазақстан Инжиниринг" еншілес кәсіпорны мысалынан көрдік. Кәсіпорын өз өнімін шығарды, бірақ мемлекеттік тапсырыстан айырылып қалды. Белгілі бір дәрежедегі шенеуніктерге тауарды сырттан сатып алған тиімді. Элита мемлекеттік бюджеттің қаржысын сатып алуға жұмсаса, көбірек пайдаға кенеледі. Ішкі өндірісті жасауға болады, бірақ ол мемлекеттің қолдауынсыз жұмыс істемейді.
– Яғни бұл мәселеде Ресейге жалтақтамай ма?
– Бұл салалық өндіріс болғандықтан, олай деп ойламаймын. Біз дрондарды Ресей ұсына алмағандықтан жасаймыз. Ал егер ішкі өндірісті дамытсақ немесе Ресеймен бәсекелес болатын ішкі қару-жарақ өндірісін дамытуға сырттан инвесторлар шақырсақ, проблема тууы мүмкін. Бірақ біздікілер ондай қадамға барады деп ойламаймын: әскери элита Ресей институттарында оқып-жаттықты және тәрбиеленді, мұндай нәрсе олардың ойына да кіріп-шықпайды.
АНКАРА МЕН МӘСКЕУ ЫҚПАЛ ЕТУДЕ БӘСЕКЕЛЕС ПЕ?
– Сарапшылар ТМҰ алдына кереметтей мақсаттар қойғанымен, бұл одақтың ұстанымын толық жүзеге асыру үшін қосымша күш салуға Әзербайжан мен Түркия ғана дайын, өйткені Ресей Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан сияқты ұйым мүшелеріне ықпал ететіндей күшке ие деп есептейді. Осыған қатысты не айтасыз? ТМҰ Ресей ықпалына қауіп төндіре ме?
– Бұл жерде Ресей мен Түркия арасында бәсекелестік бар деп ойламаймын. Меніңше, Түркия мен Әзербайжанның мүддесі және Орта Азия мемлекеттерінің мүддесі бір-бірін толықтырады, және де Ресейдің мүддесіне қайшы келмейді.
Ресей Түркияның ұсыныстарынан өзіне қауіп төнеді деп есептемейді. Иә, кейбір [ресейлік] шенеуніктер латынға көшу – Ресей ықпалына қарсы шығу немесе балама дәліз құру – транзит бойынша серіктес Ресейдің ықпалын жоюға тырысу деп айтуы мүмкін. Бірақ меніңше, Ресей балама дәліз бен жол жасау өзіне де тиімді екенін түсінеді. Оның ТМД, Орталық Азия елдерімен серіктестігі басқа ұйымдар мен келісімдер аясында сақталып қала береді.
– Ресей баспасөзі дегенмен бұған қатысты зілді мәлімдемелер жасап жүр. Оған қоса Астана мен Анкара жазда Оралда әскери кеме құрылысын бастау туралы келісімге қол қойды. Батыс сарапшылары мұны Каспий теңізіндегі ресейлік флотилияның үстемдігіне соққы жасау әрекетіне теңеді, себебі енді Түркия үстемдік құруға ниетті дегендей пікірлер айтты.
– Ресейдегі мемлекеттік БАҚ мұндай жағдайға үнемі жауап беріп отырады. Ресейліктер өзін империяшыл ойыншы санайды. Бәлкім, ондағы оқырманға Ресейдің бәріне жауап қатып, "бақылап" отырғаны ұнайтын шығар.
Бірақ шын мәнінде басшылық оны жақсы түсініп отыр: бұл жобаның қаншалықты жүзеге асатыны әлі белгісіз. Біздегі Каспийдің таяз екенін білеміз және терең бөлігі Иран мен Түрікменстан аумағында орналасқанын ескерсек, бізге флот қажет болмай қалуы да мүмкін. Ал солтүстік бөлік жазық әрі терең емес. Сондықтан бұл жобаның жүзеге асу-аспауы – бөлек мәселе.
– Түркия президенті жанындағы Қауіпсіздік және сыртқы саясат кеңесінің мүшесі, саясаттанушы Бурханеттин Дюран бір мақаласында Түркия аймақта Қытаймен бәсекелесе алатынын айтты. Сіздің ойыңызша, бұл мүмкін бе?
– Түрік саясаткерлері пафоспен сөйлегенді жақсы көреді. Бірақ бұл әңгіменің астарында Қытаймен бәсекелесудің қажеті жоқ, ол бәріне – Орталық Азия елдеріне де, Әзербайжан мен Түркияға да, Еуропаға да қажет деген ой жатыр. [Қытай] Түркияның стратегиялық орнын жүк тасымалына пайдалануы мүмкін. Түркия салалық өнім шығарса, Қытай оған инвестиция, ресурс және тауар ұсына алады. Аймақтағы күштердің орналасуын қарасақ, Түркияның [Қытаймен] бәсекелестікке қарағанда ынтымақтасу мүмкіндігі көбірек.
– ТМҰ ынтымақтастығының болашағы жайында не айтар едіңіз?
– Мемлекеттердің өзара қарым-қатынасты қаншалықты нығайта алатынына байланысты. Мәдени мұра, тұрақтылықты күшейту туралы пафостық әңгімелер айтыла берер, бірақ біз бәрібір тауар айналымы тым аз екенін және өспейтінін көріп отырмыз. [ТМҰ-ға мүше елдер] үкіметтерінің тауар айналымын екі, тіпті үш есеге ұлғайту жоспарына қарамастан, нәтиже шығар емес. Белгілі бір болжамдар айтылып жатыр, бірақ оларды іс жүзіне асыру өте қиын екенін бәрі біліп отыр.
ПІКІРЛЕР