9 қарашада Ресей президенті Владимир Путин Қазақстанға келді. Қазақстан басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев оны стратегиялық әріптесіне сай сән-салтанатпен күтіп алды.
Бірақ бұрын басымдық берілген кей дүниелердің өзгергені байқалды.
Жақында Халықаралық қылмыстық сот Украинадағы ықтимал соғыс қылмыстары үшін Владимир Путинді тұтқындауға ордер берді. Ресей президенті одан бері үш елге сапарлады. Соның бірі – Қазақстан.
Қазақстан мен Орталық Азия елдері үшін ықпалды мемлекеттердің басшыларымен жоғары деңгейде кездесу үйреншікті дүниеге айналып барады. Кейінгі кездері дипломатиялық күнтізбеде бос орын жоқ.
Ресей мен Қазақстан президенті келіссөз жүргізіп жатқанда, көрші Өзбекстанда Экономикалық әріптестік ұйымының саммиті өтті. Жиынға Түркия басшысы Режеп Тайып Ердоған, Иран президенті Ибрагим Раиси, Қазақстанның премьер-министрі Әлихан Смайылов қатысты. Италия президенті Серджио Матарелло дәл сол күні Ташкентте Өзбекстан басшысы Шавкат Мирзияевпен және басқа да өкілетті тұлғалармен келіссөз жүргізді.
3 қарашада Астанада Түркі мемлекеттері ұйымының мүшелері бас қосты. Экономикалық әріптестік ұйымы сияқты Түркі мемлекеттері ұйымына да Ресей мен Қытай кірмейді.
Одан бұрын Тоқаев пен Мирзияев Франция президенті Эммануэль Макронды өз елдерінде қарсы алған. Бұл – осы маусымдағы ең атышулы кездесу болды.
Қазан айы салыстырмалы түрде тыныш өтті, ал қыркүйек әртүрлі оқиғаларға толы болды. Қыркүйекте Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары Нью-Йорктегі БҰҰ Бас Ассамблеясы аясында АҚШ президенті Джо Байденмен, кейін Берлинде Германия канцлері Олаф Шольцпен кездесті.
Кей кездесулер біраз уақыт бұрын жоспарланған. Соған қарамастан, Ресей Украинаға қарсы соғыс ашқалы екі жыл өткенде Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алған және АҚШ Ауғанстанға әскер кіргізген жылдарды есептемегенде, бірінші рет дипломатиялық қызығушылық нысанына айналып отырғанын атап өту керек.
Бірақ бұл қызығушылық ұзаққа созыла ма?
Орталық Азияны зерттеумен айналысатын Давиде Канкарини аймақ елдерінің халықаралық байланыстарының күрт артуын экономикалық "көпіршік" (белсенділік инвестиция тартатын негізгі факторлардан асып түскенде қолданылатын метафора) ұғымына теңейді. Канкарини Орталық Азияның әлеуетін, Мирзияев пен Тоқаевтың көпвекторлы саясаты ұтымды шешім екенін мойындайды.
Кездесулердің көбі символикалық мәнге ғана ие болғанымен, өңірге келген өкілетті тұлғалар бірлі-екілі экономикалық не саяси келісімдерге қол қоймай кетпейді, бұл өте маңызды дейді сарапшы.
ОРТАЛЫҚ АЗИЯҒА БӘРІ ҚЫЗЫҒА МА?
1-2 қарашада Макрон Орталық Азияға келгеннен кейін шетелдік ақпарат құралдарында "Өңірде геосаяси бәсеке артып келеді", "Франция Ресей мен Қытайдың ауласына кірді" деген пікір көбейді.
Бірақ Орталық Азия елдері басқаша ойлайды. 5 қарашада Абу-Дабиде өткен Бүкіләлемдік саяси конференцияда Қазақстан сыртқы істер министрінің орынбасары Роман Василенко бұл қатынас бәріне пайдалы деді.
Макрон "Қазақстан үлкен державаның вассалы болудан бас тартты" деп Астананың Украинадағы соғыс мәселесінде Мәскеудің қысымына қарамастан бейтарап позицияда қалғанын мақтады.
Кездесу барысында Қазақстан-Франция кәсіпкерлері көлік құрастыру, денсаулық сақтау және ауыл шаруашылығы саласында көлемі 1,4 миллиард доллар болатын келісімге қол қойды. Жақында Total Energies француз компаниясы Қазақстанның оңтүстігінде жел электр станциясын салу туралы келісім жасады.
Франция Өзбекстанмен де экономикалық байланысын нығайтқысы келеді. Макронның Ташкентке сапарынан кейін, Өзбекстанның тау-кен өндірісі және геология министрі Борис Исламов екі жаңа уран кен орнын игеру туралы келісімге қол қойылса, Францияның Orano мемлекеттік атом компаниясы 500 миллион доллар көлемінде инвестиция салатынын айтты. Тараптар сондай-ақ ауыл шаруашылық өнімдерінің экспортын арттыратын логистикалық желілер құрылысын инвестициялау туралы келісімге келді.
Бәрінен де Мирзияев пен Макронның түнгі Самарқанды аралауға шығып, ұзақ уақыт бір-бірінің қолын қысып, жылы сөйлесіп тұрғаны есте қалды.
Өзбекстандағы әлеуметтік желілерде танымал болған бұл сурет Мәскеуге ұнай қойған жоқ. 12 қарашада Ресейдің сыртқы істер министрі Сергей Лавров "Еуроодақ Мәскеуді Орталық Азиядан ығыстырғысы келеді, бірақ Ресей өңірде тарихтан бері келе жатыр" деді.
Франция президентін Қырғызстан басшысы Садыр Жапаров та қонаққа шақырды. Президент әкімшілігі Макронның бұл шақыруға оң жауап бергенін хабарлады.
Макроннан кейін Қазақстанға Путин келді. Қазақстандық саясаттанушы Досым Сәтпаев Вадим Борейконың "Гиперборей" бағдарламасына берген сұхбатында "Орталық Азияда болған халықаралық қонақтардан кейін, бұл кездесу Тоқаевқа қарағанда, Путинге көбірек керек еді" дейді.
Тоқаев пен Путин кездескенде бір жайсыздық байқалды. Мәселен, Тоқаев қазақша сөйлеп, кейін орыс тіліне көшті. Мәскеуден келген делегацияға Тоқаевқа қазақша сөйлей бастағаны күтпеген жағдай болды.
Ал Путин Тоқаевтың әкесінің атын айта алмай, тағы да қателесті. Ресей президенті әріптесінің аты-жөнін бұрын да бірнеше рет бұрмалаған. Кейбірі Путин мұны әдейі істей ме екен деп жатты.
Саясаттанушы Сәтпаевтың пікірінше, Ресей қазір бұрынғыдан әлсіз болғанымен, оның Қазақстандағы ықпалы азайды деуге әлі ерте. Ол Қазақстан–Ресей бірлескен кәсіпорындары көбейіп келе жатқанын, жақында қазақстандық олигархтар бизнесінің бір бөлігін ресейліктерге сатқанын мысалға келтірді.
Көлеңкелі импорт арқасында Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда қатынастары да қарқынды дамып келеді.
Путиннің Қазақстанға сапары барысында үлкен бизнес келісімдер жасалмаса да, энергетика министрліктерінің арасында өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылды. Меморандумға сәйкес, Ресей Көкшетау, Өскемен және Семей қалаларына жылу электр станциясын салуға инвестиция бөледі.
Қазақстан сенатының төрағасы Мәулен Әшімбаев 10 қыркүйекте "Ресейдің Қазақстанда атом электр станциясын салу ықтималдығы азайған соң, Астана осындай шағын келісімдермен Мәскеудің көңілін аулап отыр ма?" деген журналистер сұрағына "Атом электр станциясының тағдыры жалпыхалықтық референдумда шешіледі, мұның кейінгі келісімдерге еш қатысы жоқ" деп жауап берді.
Билік ядролық энергия идеясын қолдайтындықтан, бұл жоба түбінде жүзеге асатын сияқты.
Бұл – Қазақстан үшін тағы бір геосаяси тепе-теңдікті қажет ететін қадам. Украинадағы соғысқа дейін Ресейдің "Росатом" компаниясы Қазақстанда атом электр станциясын салуға қатысқысы келген. Бірақ соғыстан кейін компанияның жобаға араласуы қиындап кетті.
Былтыр Тәжікстан президенті Эмомали Рахмон Путиннен өз еліне көбірек инвестиция бөлуді сұрап, Мәскеудің Душанбеде өткен сауда жәрмеңкесіне министрдің орынбасарын жіберуі құрметсіздік болғанын ескерткен. Рахмон Ташкенттегі саммитке бармас бұрын, Иран президеті Раисимен визасыз режим, сауда, көлік және мәдениет саласындағы әріптестік туралы келіссөз жүргізді.
Душанбе мен Тегеранның арасы бірде жақсы, бірде нашар болғанымен, Тәжікстан билігі көршісінен мұнай экспорттауды сұрап отыр. Бұл Мәскеудің Тәжікстан энергетикалық нарығындағы мүддесіне кері әсер етуі мүмкін.
Питтсбург университеті нарықтарды басқару орталығының директоры Дженнифер Брик Муртазашвилидің пікірінше, осының бәрі Мәскеудің Орталық Азиядағы стратегиялық басымдығын сақтап қалғанымен, ықпал ету тетіктерін жоғалта бастағанын көрсетеді.
– Басқа мемлекеттер Ресейдің әлсіздігі мен Орталық Азияның геосаяси маңызын көрді. Өңірге қызығушылық жоғары болғандықтан, аймақ елдері бұрыннан арман болған көпвекторлы саясатын жүзеге асыра алады, – деді ол.
Сарапшы алдағы уақытта дипломатиялық байланыстар жалғасқанымен, болашақта әлем қызығушылығы азаюы мүмкін деп топшылайды.
ПІКІРЛЕР