17 ақпанда Нұр-Сұлтан қаласында ашаршылыққа арналған дөңгелек үстелде сөйлеген парламент сенатының төрағасы Мәулен Әшімбаев биыл 100 жыл толатын 1921-1922 жылдардағы ашаршылыққа, 90 жыл толатын 1931-33 жылдардағы ашаршылыққа мемлекет айрықша назар аударатынын айтты, бірақ бұл аштықты "белгілі бір ұлтқа қарата айтуға келмейді" деді.
"Бұл – ең алдымен, сол кездегі билік жүйесінің қате саясатының ауыр салдары. Ашаршылық – Кеңес Одағы құрамында өмір сүрген халықтардың ортақ трагедиясы дегеніміз орынды. Сондықтан ашаршылық тек қазақ халқының ғана басына түскен нәубет емес, бұл барша адамзаттың алапат гуманитарлық қасіреті деп айтуға болады. Сол себепті, ашаршылық тақырыбын саясиландырмай, ең алдымен, оған ғылыми тұрғыдан қарағанымыз абзал" деген Әшімбаев жиында.
Ашаршылық геноцид пе, әлде емес пе?
"Азаттық жолындағы ақтаңдақтар: Ашаршылық зардаптарына шынайы тарихи көзқарас" тақырыбына арналған дөңгелек үстелге парламент сенатаның депутаттары, бірнеше министр және зерттеуші тарихшылар қатысқан.
Совет өкіметі ыдырағаннан кейінгі зерттеулерде "қазақ халқы 20 ғасырдың басындағы большевиктер саясатынан болған ашаршылықтарда жартысынан астамынан айырылған" деген деректер кең тарады. Осыдан соң қазақ қоғамында ашаршылық үшін бұрын Совет одағы саясатын айыптап, мемлекттік деңгейде баға беру керек деген пікірлер жиі айтылып жүр.
"ӘРУАҚТАРЫМЫЗДЫ САТТЫҚ"
Facebook әлеуметтік желісіндегі кейбір реакциялардан Мәулен Әшімбаевтың сөзіне жұртшылықтың сынай қарағанын байқауға болады. Қарағанды белсендісі Айтқожа Фазыл "егер Голодоморды саясиландырмайтын болсақ, онда Кәмпескелеу мен Кіші террорды, 1937-38 жылдардағы Үлкен террорды, тіпті "қазақтарда мемлекет болған жоқ", "Қазақстанға жерді Ресей сыйға берген" деген мәселелерді де саясиландырмау керек шығар?" деп міней жазады.
Қоғам белсендісі Мұхтар Тайжан "Ашаршылықты қазақ ұлтына арнайы жасалған қастандық. Холокост, Голодомор секілді қолдан ұйымдастырылған геноцид деп білем. Егер біздің буынымыз 20 ғасырдағы ұлттың ұлы қасіретіне мұндай ресми бағасын беруге батылы жетпейтін болса, әруақтарымызды саттық деуге болады" деп сынады.
"ГЕНОЦИД ДЕГЕНДІ ҚАЛАМАЙТЫНЫ БАЙҚАЛДЫ"
Ашаршылыққа арналған дөңгелек үстелге онлайн форматта қатысқан тарихшы Бейбіт Қойшыбаев "ашаршылықты саясиландырмау керек" деген сөз "Ресей ұстанымына жалтақтау сияқты көрінетінін" айтады.
– Өткен тарихымыз үшін Ресейді айыптайын деп отырған жоқпыз. Совет өкіметі қазір жоқ. Сондықтан ашаршылыққа саяси баға берсе де болады. Алайда дөңгелек үстелге жиналғандардың ашаршылықты геноцид дегенді қаламайтыны байқалды. Мен оны мемлекеттік қылмыс деп сипаттадым, – дейді ол.
Дөңгелек үстелге қатысып баяндама жасаған, ашаршылықты зерттеген тарихшы Талас Омарбеков "ашаршылықты геноцид деп атай алмаймыз" деп санайды.
Совет өкіметі қазақ халқына емес, қазақ интеллигенциясына қарсы геноцид жүргізді десе болады.
– 20 ғасырдың алғашқы жартысындағы ашаршылықтардың аса ауыр екені талас тудырмайды. Бірақ оны геноцид деудің де шарты бар. БҰҰ-ның геноцид туралы 1948 жылы шыққан конвенциясында "белгілі бір ұлтты қасақана жоқ қылу үшін жасалған саясат геноцид деп аталады" деп жазылған. Қазақтар секілді ашаршылықтан қырылған Украина да оны Голодомор деп бағалағанымен, БҰҰ қабылдамады. Өйткені тек украиндарды қырыңдар деген саясат болған жоқ. Сол сияқты біз де Қазақстандағы ашаршылықты геноцид деп атай алмай отырмыз. Қазақты қырып тастаңдар деген арнайы бұйрық я партия шешімі жоқ. 1929-30 жылдары Қазақстанда үш жүзден аса көтеріліс болды. Қырып тастаймын десе қазақтарды сол кезде қырып тастауына болар еді. Совет өкіметі қазақ халқына емес, қазақ интеллигенциясына қарсы геноцид жүргізді десе болады, – дейді ол.
Талас Омарбеков "Қазақстандағы ашаршылықты зерттеген шетелдік ғалымдар да геноцид деуден тартынады" деп есептейді.
Тарихшы сілтеген мамандардың бірі АҚШ зерттеушісі Сара Камерон да дөңгелек үстелге онлайн форматта қатысқан. Қазақстанда зерттеумен шұғылданған Камеронның "Аштық жайлаған дала" деп аталатын зерттеуі 2020 жылы қазақ тілінде жарық көрген еді.
Сара Камерон кітабында геноцид туралы БҰҰ конвенциясының талаптарын жаза келе "Режим қазақ қоғамын бастан-аяқ өзгертіп, мүлдем жаңа әлеуметтік қауымдастық құруды көздеді. Алайда бұл құрылыстың қаншама адамға қайғы-қасірет әкелетіне мән бермеді. Бірақ бұл мәжбүрлі жаңғырту (модернизация) жоспары қазақтарды жалпы этникалық топ ретінде жою ниетіне айналғанын дәлелдейтін деректер табу қиын" дейді.
Талас Омарбековтің пікірінше, совет саясатынан ашаршылыққа ұрынған халықтар БҰҰ конвенциясын "халықтың тұрмыстық ерекшелігін ескермейтін, халықты қырып жіберуге жол берген реформа нәтижесінде пайда болған қылмысты да геноцид деуге болады" деп өзгерту жөнінде ұсыныс жасауы керек.
1921-1922 жылдардағы аштық жайлы "Ашаршылық қасіреті" деген монографияның авторы, тарихшы Светлана Смағұлова совет билігі 1921-1922 жылдардағы ашаршылық жайлы баспасөз бетінде арнайы хабарлап отырғанын, ал 1930 жылы басталған ашаршылық кезінде баспасөзге ол туралы жазуға тыйым салғанын айтады.
– Міне, осыдан-ақ [1930 жылдардағы аштықты] саяси мәселе ретінде қарастырылғанын көреміз. Совет өкіметі ашаршылықты білді, көмектесуге асықпады. Халықтың астығын, малын тартып алып, өлімге итермеледі. Сондықтан бұл мәселені қазір де саяси мәселе ретінде мемлекеттік деңгейде қарастырып, баға беру керек, – дейді ол.
"БИЛІК САЯСИ БАҒА БЕРГІСІ КЕЛМЕЙДІ"
Саясаттанушы Қазбек Бейсебайдың сөзінше, Ресеймен тығыз байланыстағы Қазақстан Мәскеудің көңіліне келетін қадамға бармауға тырысады.
– Украина 1920 жылдары алапат ашаршылыққа мемлекеттік деңгейде баға беріп, Голодомор деп жариялағанда Ресей қарсылық білдірді, ұнатпады. Тек украиндар қырылған жоқ деді. Қазақстан мұны көріп отыр. Сондықтан бұл тақырыпты әрі қарай зерттеу керек дегенімен саяси баға бергісі келмейтіні байқалады. Бір жағынан, расында геноцид деп атауға келмеуі де мүмкін. Бірақ тағы бір мәселе бар, егер ашаршылыққа байланысты ашық саяси баға беріліп, архив құжаттары толық ашылатын болса талай совет қайраткерін қайта бағалауға тура келуі мүмкін, – дейді ол.
Қазақстан билігі 2020 жылы тарихшылардан тұратын арнайы комиссия құрып, совет өкіметі кезінде зерттелмеген тарихи ақтаңдарды қайта зерттеп, баға беруге кірісетінін жариялаған.
Биыл қаңтар айында Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ашаршылық "әлі күнге дейін толық зерттелмей келе жатқанын" айтып, "20 ғасырдың бас кезіндегі аштыққа дұрыстап баға беру жөнінде" бастама көтерген еді.
Ашаршылыққа мемлекеттік деңгейде баға беру мәселесі алғаш көтеріліп отырған жоқ. 1992 жылы тарихшы Манаш Қозыбаев жетекшілігімен Жоғарғы кеңесте құрылған комиссия жұмыс істеп, аштықты "этноцид" деп сипаттаған.
ПІКІРЛЕР