Қазір барлық құндылықтар араласуға түскен жаһанданған заманымызда ешкім тек таза ұлттық мәдениетімен шектелмейді. Өз құндылықтарын басқа елдің табыстарымен салыстырып, өзінің деңгейі мен ерекшеліктерін салмақтауға тырысады. Біздің мәдениет кеңістігінде де бұл үрдіс байқалады, бірақ әңгімелері маңыздылығы һәм жүйелілігі арқылы қоғам назарына ілінген зиялылар сирек кездеседі. Солардың бірі 44 жастағы Ардақ Нұрғазыұлы - Қытайдан келген қандасымыз, ақын, прозаик һәм сыншы. 1995 жылы жоғары оқу орнын тамамдаған. 1991 жылдан бастап шығармалары жарық көріп келеді. 2006-2008 жылдары «Шетел әдебиеті» газетінің бас редакторы болған. Қазір "Алматы ақшамы" газетінде тілші. "Жалған бостандық кітабы" (2009 ж.), "Арақұс" (2012 ж. қазақ-қытай тілінде) өлең жинақтарының, "Қазақтың модернистік поэзиясы" (2010 ж.) сын еңбегінің, «Сызықтар мен нүктелер» (2010 ж.) әңгіме жинағының авторы. Өлеңдері ағылшын, қытай тілінде жарық көрген.
Жалпы Ардақ өзін әлемдегі модернистік бағыттағы әдебиеттің насихаттушысы және өкілі ретінде сезінеді. Қазір постмодернистік философияға да бойлаған сыңайы бар. Енді Ардақтың "Әдебиет порталындағы" дүниелеріне үңіліп көрейік. Кезінде Октавио Пас деген мексика әдебиетінің классигі көп жанрда қалам сілтеген, ақын, эссеист, прозаик болған. 1990 жылы Нобель сыйлығының иегері атанған. Менің ұққаным Ардақ осы кісіні пір тұтып, ұлттық және әлемдік әдебиетке бірдей болғысы келеді. Бірақ Ардақтың басты бағытын қолдасам да, кейбір пікірлерімен келісе алмай отырамын. Мысалы, бір мақаласында мынадай цитата келтіреді. "Харольд Блум айтқандай, өнерде екі түрлі нысан қатар жүреді. Бірі дәстүрді сақтайды, соған сай шығарма жазады. Екінші біреулер дәстүрді жаңарту бағытын ұстанады". Содан кейінгі ой толғамдарында модернистерді әлгі дәстүрді "жаңартушылар" деп атайды. Бұл мүлде олай емес. Модернистер дәстүрге қарсы тұрушылар. Олар дәстүрден саналы түрде бас тартып, ұжымдық санадан мүлде басқа, жекетұлғалық бағытқа көшушілер. "Дәстүрді жаңартушылар" деп постмодернистерді айтуға болады. Бірақ олар дәстүрді бөлшектеп, танымастай өзгертіп, қайта жинайды. Мартин Хайдеггер мұны "деструкция" десе, Жак Деррида "деконструкция" деп атаған. Сөйтіп олар дәстүрді конструктіге, яғни құрама нәрсеге айналдырады. Айтпақшы, Ардақта осы тәсілді көз алдыңызда қолданғандай қылатын бір шумақ бар.
Домбыраның екіішегі ешқашан тілдеспейді,
Оларды шанақта саусақтар қосады.
Сол сияқты түрлі мәтіндер де зерттеушінің миында қорытылып, жаңа сапаға ие болады. Нұрғазыұлымен тағы бір келіспейтін жерім, "социалистік реализммен қоштасу керек" дейді. Ау, біз онымен баяғыда қоштасып болған жоқпыз ба? 1990 жылдардың өзінде қазақ әдебиетінің талай классигін сынағам. Бұл арада әріптесіміздің шеттен келгені сезіліп тұр. Бұл тіпті оның әлем әдебиетінің авторларын өзгеше атауынан да білінеді екен. Мысалы, белгілі америкалық ақын Оденді "Аутан" дейді, бұл арада ол оның ағылшын транскрипциясындағы фамилиясын сол күйінде алып отыр (Wystan Hugh Auden). Жоғарыда аталған Блумды "Блоом" деп жазады. Қазірігі қазақ әдебиеттануында тиісті академиялық транслитерация қалыптасқан. Арнайы анықтамалықтарды қарау керек еді. Уистен Оденге келсек, ол да модернист ақын. Кезінде Америкада диссидент совет ақыны Иосиф Бродскийді әдеби орта жылы қабылдаған. Бұл туралы Ардақ та жазады. Сонымен қатар Бродскийдің моңғолдар жөніндегі өлеңін келтіреді. Нұрғазыұлы бұл өлең "Жошыға арналған" деп дәлелдегісі келеді. Бұл арада мәселенің басын ашып алу керек. Бродский орыс поэзиясының өзін онша менсінбеген. Ол өте батысшыл болған. Ал Орталық Азия халықтарына қатысты көзқарасын "Чучмекистан" деген өлеңінен байқауға болады. Осындай жағдайда ол Жошыны қайдан дәріптей қояр дейсіз? Бродский сияқты өте ірі құбылыс туралы әңгіме қозғағанда, алдымен оның дүнитанымына сүйену керек, содан кейін барып өз жорамалдарыңды ұсынуға болады. Ең өкініштісі, өз болжамын дәлелдеу үшін Нұрғазыұлы Бродскийдің өлеңін бұрып аударады. Мысалы, соңғы шумағын былай тәржімелеген:
"Төбедегі терезеден көк аспанға көз тастаймын. Құлағыма баяғының асқақ әуені келеді. Ол менің даланы қанға бояған соғысты аңсағаным емес, қайта қазақтар ардақтаған есімнің бір ұлттың ұранына айналған рухтың тамағына тығылғанынан деп білгейсің".
Ал түпнұсқада былай ғана жазылған:
И глаза закатывая к потолку,
я не слово о номер забыл говорю полку,
но кайсацкое имя язык во рту
шевелит в ночи, как ярлык в Орду.
Көріп тұрғаныңыздай мұнда «қайта қазақтар ардақтаған есімнің бір ұлттың ұранына айналған рухтың» деген тіркес жоқ. Тіпті «қазақ» деген атаудың өзі жоқ. Қазақтарды автор ориенталистік сарынмен «кайсак» деп атап отыр. «Бірақ аузымдағы тіл кайсак есімін, Ордаға кіргізер жарлықтай қозғалтады». Жалпы, Бродскийдің поэзиясы эмоцияға өте сараң поэзия ғой. Оның тапқан жаңалығы - тілдің өзіне авторлық беріп, ешбір айрықша интонациясыз тілдің өзін сөйлету. Бұл Батыста табанды көрініс тапқан: "философия да, ойлау әдеті де, поэзия да - бәрі тілде орныққан, тек тіл арқылы жүргізіледі" деген тұжырымнан туындайды. Сондықтан Бродский өзінің 1975-1976 жылғы топтамасын, кейін 1977 жылғы кітабын да «Часть речи» («Сөз табы») деп атаған. Бірақ Нұрғазыұлы мұндай құрғақтау сөзге еш қанағаттанбай, әлгі тіркесті "рухымның бір бөлшегі" деп түсінген дұрыс дейді. Бұл енді «Мен не деймін, домбырам не дейді» деген қазақтың мақалына дәлме дәл келіп тұр. Батыс мәдениеті құр жобалап айта салуға көнбейтін құбылыс. Онда әрбір үтір мен әрбір нүктенің өз орны бар, оны сәл ауыстырсаң, бүкіл мағынасы құриды. Менікі тек осыдан сақтандыру.
Болмаса Ардақ Нұрғазыұлының шығармашылығында қабылдауға тұрарлық біраз нәрселер кездеседі. Оның Батыс топырағында туып, кейін әлемдік салмаққа ие болған модернизм және постмодернизм ағымдарымен айналысуы да оған деген сыйластық туғызады. Мысалы, бір мақаласында: «Модернистік поэзия ақылдық сана мен аңдаусыз сананың үздіксіз тоғысуынан тұрады» дейді. Мұнда ол «аңдаусыз сана» деп орысша айтсақ «бессознательное» деген ұғымның қазақша баламасын дәл тапқан. Меніңше, бұл өте табиғи түсінік.
