Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш премьер-министрі Сергей Терещенко - қазір халықаралық «Интеграция» қорының басқарма төрағасы. Ол тәуелсіздігін енді ғана алған жас республиканың үкіметін басқарып тұрғанда Қазақстанның агроөнеркәсіп секторында нарықтық реформалар басталып, колхоздар мен совхоздар күйреп, тарап жатты. Инфляция құрық көрмей тұрған кезде олардың орнына фермерліктер мен ұсақ шаруа қожалықтары құрала бастады.
1994 жылы қазан айында премьер-министрліктен түскенімен Сергей Терещенко қазіргі іс басындағы президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сенімді серіктестерінің бірі болып қала берді.
Азаттық радиосының тілшісі Сергей Терещенконың ұялы телефонына хабарласқанда ол Оңтүстік Қазақстан облысындағы өз шаруашылықтарының біріне жүргелі тұрғанын айтқан еді, алайда сұхбаттасуға құлшына келісті.
«ОЛАЙ ІСТЕМЕУ КЕРЕК ЕДІ»
– Терещенко мырза, тәуелсіз Қазақстанның қай кезеңінде премьер-министр болдыңыз? Нарықтық реформалар қашан басталды?
– Мен 1991 жылдың 14 қазанында премьер-министр қызметіне тағайындалғанымда әлі Совет одағы тарамаған кез болатын. 1994 жылдың қазанына дейін сол қызметті атқардым. Нарықтық реформалар Горбачевтің кезінде-ақ басталып кеткен болатын. Кейін Қазақстан өзінің егемендігін жариялағанан кейін нарықтық реформаларды өз бетімізше жүзеге асыра бастадық. Ең әуелі заңнамалық база жасалды, бағыт-бағдар белгіленді, мемлекет меншігінен алу, жекешелендіру мәселесі көтерілді. Экономикамызды басқа бағытқа бұру керек болды, өйткені қазір айтып жүргендей дамудың капиталистік жолын таңдап алдық қой. Сөйтіп тулаған толқында кемені тасқа соқпай алып жүру керек болды.
– Бұл реформалардың ең басты қиындығы қандай еді?
– Қиындық өте көп еді. Біріншіден, инфляция әбден шектен шықты. 1992 жылы 2500 пайыз болды. Ақшадан құн кетті, қаржы жоқ, бәрін жол-жөнекей шешуге тура келді. Ресей бағаны еркіне жіберді, біз ол кезде рубльге тәуелді едік. Бастапқы екі жылда дербес саясат жүргізе алмадық, өйткені қаржының кілті әлі де Ресейдің орталық банкінде болатын. Ақша саясатының барлығын солар жүргізді ғой. Бір сөзбен айтқанда, басты кедергі ақшаның жоқтығы мен гиперинфляция еді.
– Колхоздар мен совхоздар қай жылы таратылды?
– Ешкім ешкімді күштеп таратқан жоқ. Біз меншік иелерін қалыптастыруды көздедік, сондықтан реформаның да басты мақсаттарының бірі де шаруаларды жер иеленушілерге айналдыру еді. Осындай ұстаным болды. Бірақ қазір сонымыздың қателік болғанын көріп отырмыз. Колхоз-совхоздарды ұсақ шаруашылықтарға бөлмей-ақ акционерлік қоғамға айналдыруымыз керек еді.
Енді біртіндеп түзеліп келе жатыр ғой. Ұсақ тауарлы шаруашылық сүт сауатын шаруашылықтарда немесе бақша шаруашылықтарында бар және ол дұрыс та. Ал бірақ астық шаруашылығында, жем-шөп шаруашылығында жерден толық пайда алу үшін егіс айналымы болуы тиіс. Әйтпесе жер иесі қалай жұмыс істейді. Тракторы да, басқасы да жоқ. Сондықтан бұл салада кезінде дұрыс істемедік-ау деп ойлаймын.
ЖЕРДІ ЖАЛҒА АЛУ
– Қазақстанның агроөнеркәсіп секторындағы проблемалар неден және қашан басталды?
– 80-жылдардың соңы, 90-жылдардың бас кезінде басталды. Біз ол кезде техника жағынан артта қалып қойдық, асыл тұқымды сиырымыз, тұқым шаруашылығымыз болмады. Совет өкіметінен қалған мұралар - осылар. Бүгінде Қазақстан жаңа технология енгізумен шұғылданып келеді, біздің шаруашылығымыз жаңа техника сатып алды. Шынында осы өткен 20 жыл ішінде өз жерінде жұмыс істей білетін адамдар пайда болды, ондайларды айта берсек көп.
Соңғы жылдары Қазақстан өзін азық-түлікпен қамтамасыз ете бастады. Ұн экспорттайтын елдердің арасында бірінші едік, қазір екі-үш мемлекет алға шығып кетті. Қазақстан қай уақытта да астығы мен жеміс дақылдарын экспортттай алады. Мемлекетіміз қазір импорттаушы елден экспорттаушы елге айналуды көздеп отыр.
– Cіздің ойыңызша, бүгінде ауыл шаруашылығын өндірушілер алдында қандай проблемалар тұр?
– Соңғы жылдардағы үлкен проблеманың бірі - өнімді сату, бағаның мың құбылуы. Мәселен астықтың бағасы 90-120 доллар арасында ойнап тұрды. Кейінгі жылдары баға біршама көтерілді, сондықтан шаруалар әжептеуір пайда тауып, артық-ауысын ауыл шаруашылығына инвестиция ретінде сала алады. Әзірге кредит те аспандап тұр, мемлекет соңғы екі жылы пайыздық ставкасын төлеуді мойнына алғанымен ауыл шаруашылығына бөлініп жүрген кредиттердің пайызы әлі де жоғары. Назарбаевтың тапсырмасы бойынша үкімет осы бағытта біраз жұмыстар істеп жатыр.
Оның үстіне бізде өндірістік техника жетіспейді, көпшілігі - ескірген техникалар. Білікті мамандардың жетіспейтіні де байқалады, өйткені ауылдық жерлерде жалақы мардымсыз. Агрономдар, зооинженерлер мен мал дәрігерлері жетіспейді. Сондықтан кезінде Совет одағы ауылға маман тарту үшін жасаған шараларды біз де жалғастыруымыз керек. Мәселен, мен оқу бітірген соң жұмыс істеу үшін колхозға барғанымда бірден үй берді. Бұл бағытта да мемлекет қолдау жасап келеді. Сондықтан біз не істеп отырғанымызды білеміз деген сөз.
Ал жаңа технология мәселесіне келер болсақ… Бір жарым жыл ішінде біз Израильдің «Маг» деген компаниясымен бірлесіп, түйеқұс өсіретін үлкен фабрика аштық. 140 күнде түйеқұс 23 келі салмақ жинайды, қайта өңделуі де ғажап. Қазір Франция, Канада, Америкадан аналық мал басын көбейту үшін әкелген мүйізді ірі қара өсіруге арналған құрылыс кешендеріне де мемлекет қолдау жасап отыр. Сондай-ақ Израиль мен Ресейден өнімділігі жоғары жаңа астық тұқымдарын әкеліп жатырмыз. Олар гектарынан 25 центнерге дейін өнім беретін бұл тұқымдардың сапасы 32-36 пайызға жетеді. Бұл - өте жақсы көрсеткіш. Бір сөзбен айтқанда бүгінде үлкен жасампаздық жұмыстар атқарып жүрміз.
– Қазақстанда егіс егуге жарамды жер көп. Осы жерлерді қытай фермерлеріне жалға ұсынатыны қалай?
– Мұндай ақпараттың қайдан шығып жүргенін білмеймін. Қазақстан өткен 20 жылда Байқоңырдан өзге жерді жалға берген емес. Рас, осы жерде бірге жұмыс істеп, серіктес болуға шақырады. Оның ішінде Қытай да бар. Менің ойымша бұл сөзді белгілі бір адамдар саяси ұпай жинау үшін шығарып отыр.
АЗЫҚ-ТҮЛІК ТУРАЛЫ
– Қазақстан 1991 жылға дейін өзін-өзі ауыл шаруашылық өнімдерімен толық қамтамасыз етіп келді. Ал қазір ауыл шаруашылығы министрлігінің деректеріне қарағанда, Қазақстан сүт өнімдерінің 40 пайызын сырттан әкеледі екен. Еттің 30 пайызға жуығын, жеміс-жидектің 40 пайыздан астамын көршілес Қырғыстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Қытайдан таситын болып шықты. Бірқатар тәуелсіз сарапшылардың айтуынша, ет-сүт өнімдеріндегі импорттың үлесі 60 пайызға, кейде 80 пайызға жететін көрінеді. Мұны қалай түсіндірер едіңіз?
– Ет-сүт өнімдерінің Қырғызстан, Ресей, Беларусьтен әкелінетінін сізге мен де айттым ғой, бірақ біз олармен бірыңғай Кедендік одақтамыз. Дегенмен де қазіргі уақытта үкіметтің мал шаруашылығы өнімдерін өндірумен шұғылданатын тауар өндірушілерге қолдау көрсету жөнінде бағдарламасы жұмыс істеуде. Менің ойымша, енді бес жылдың ішінде бұл проблемалар шешіледі.
Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстанда жеміс-жидек ерте піседі де, оны бізге тасиды. Ал бұл уақытта Қазақстан аса үлкен көлемдегі картоп пен пиязды басқа елдерге экспорттайды.
– Сіз атаған елдерден келетін жеміс-жидектердің Қазақстанға ене сала екі, үш, тіпті бес есеге дейін қымбаттайтынына не себеп?
– Баға мәселесін айта алмаймын, оны сараптап көрген емеспін. Тәжікстанда да, Қырғызстанда да жұмыс күші арзан. Біздің нарығымыз қызықтырмаса, олар келмес еді ғой.
– Сарапшылар Қазақстанда бағаның өсуіне арадағы делдалдардың көптігі себепші болып отыр дегенді айтады.
– Мен оны жоққа шығара алмаймын, бірақ қазіргі уақытта Алматы қаласының әкімі Есімов мырза өте үлкен жұмыс атқарып жатыр. Менің серіктестерім, мысалы, өндірушілермен тікелей жұмыс істейді. Есімов олар жеміс-жидектерді тікелей жеткізу үшін 200 дүкен бөліп отыр. Менің жігіттерім онда да жұмыс істейді. Сонымен қатар түйеқұс етін сататын фирмалық дүкендер салмақшымыз. Ондай дүкендер Шымкентте бесеу болады. Алматыдан да ашамыз. Делдалдардың бар екені рас, бірақ басқа да жақсы шаралар атқарылып жатыр. Мәселен, өндірушілер өздері келіп сатуға мүмкіндік беретін коммуналдық базарлар ашылып жатыр. Менің ойымша, енді бес жылдың ішінде өркениетті сауда қалыптасатын болады.
СЫРТТАЙ ТАҢЫЛҒАН АТАҚ
– Сізді жұртшылық Қазақстандағы аса ірі жер иеленушілердің бірі деп санайды. Өзіңіз бен шаруашылығыз жайында не айтасыз?
– Маған сондай бір сырттай атақ таңып қойған сияқты.Бірнеше шаруашылығым бары рас. Ақмола, Қостанай, Оңтүстік Қазақстан облыстарында белгілі бір көлемде жерімнің бар екені де рас. Бірақ ол тек жалғыз өзімдікі емес, серіктес адамдар да бар. Бидай, жүгері егеміз, Алматы облысында соя өсіреміз, мен ол жерді ешқайда алып кеткенім жоқ.
– Егіс егуге жарамды жеріңіздің көлемі қанша екенін айта аласыз ба?
– Көп (күледі)...
– Нақтырақ айтқанда қанша?
– Оны қайтесіз?.. Ол жерлер жалғыз өзімдікі емес, серіктестерім де бар. Әйтпесе, жұрт жердің барлығын мен сатып алыпты деп жүрер. Сондықтан сізге нақты жауап бермеген бір сұрақ қалсын менен.
– Серіктестеріңіздің атын атай аласыз ба?
– Қостанайда - Владимир Бабенко, Аманкелді Жалғасов, Алматы облысында - Әмзебек Ақынбеков және Оңтүстік Қазақстан облысында - Әлихан Шәмекенов мен Мұрат Тағаев . Мұнан басқа да бірге жұмыс істеп жүрген он шақты серіктестеріміз бар.
– Қазақстанда бірнеше ірі жер иеленушілер бар деседі. Олардың кімдер екенін айта аласыз ба?
– Мен ешқашан қаңқу сөзге сенбеймін. Тек Солтүстік Қазақстанда ғана бірнеше ірі компания бар екенін білемін. Бірақ олар пайдаланып отырған жерлер өз меншігі ме, әлде біреуден жалға алып отыр ма, ол жағын білмедім, өйткені құжатын көргенім жоқ. Мен ойымша, Қазақстанның болашағы ірі агроқұрылымдарға байланысты. Бұл - менің ұстанымым.
– Сіз өзіңізді «ірі жер иеленушімін» деп санайсыз ба?
– Жоқ. Орташа дегеніміз дұрыс шығар.
– Сізді Қазақстандағы ірі жер иеленушілердің бастауы деп атайды, соған келісесіз бе?
– Солай дей ме екен?! Сіз ненің қанша екенін, қалай екенін көрген жоқсыз ғой. Ең бастысы - жер кімнің қолында болса да, қараусыз қалмай, өңделуі тиіс.
– Қазақстанда жер иеленушілер табы қалыптасты ма?
– Қалыптасты деп ойлаймын. Дегенмен әлі де көп жер сатып алынған жоқ. 10-12 пайызы ғана сатып алынды, қалғаны жалға алынған жерлер. Сондықтан нақты меншігі болмай тұрып бірдеңе деу қиын... Ұсақ меншік иелері көп, бірақ аса ірі дейтіндей адамдар жоқ қой деп ойлаймын.
– Бірақ сіз соның бірі емессіз бе?
– Біздің жеріміздің жартысы өз меншігіміз болғанымен, жартысы жалға алынған.
– Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешінін қарқынды дамыту үшін не істеу керек?
– Менің ойымша, үкімет қазір көздеп отырған нәрселерді жүзеге асыру керек. Міндет белгіленді, қолдау бар, басқа ештеңенің қажеті жоқ. Ең басты мәселе деп суландыру мәселесін айтар едім. Осы жиырма жылда жоғалтқан суармалы жерлерімізді қалпына келтіруіміз керек. Бұл - ең басты байлығымыз.
Қазақстандағы суармалы жерді бес миллион гектарға жеткізуге болады. Қазір осы іспен айналысып, тамшылатып суару мен сплинкерлі суару технологияларын енгізіп жатырмын. Бұл іске үлесімді осылайша қосып жүрмін. Осыдан кейін дәнді-дақыл жақсы өнім берді.
– Есіңізде болса, кезінде Қазақстанда қатарынан үш жыл ауыл жылы болып жарияланып, мемлекеттік бағдарлама жасалды, оны жүзеге асыру үшін бюджеттен миллиардтаған теңге бөлінді. Ауыл тұрғындары осының пайдасын көрді ме?
– Менің ойымша, бұл бағдарлама ауылға септігін тигізді. Тым құрығанда шаруашылығымыздан біржола айрылып қалу қаупінен құтылдық. Шаруашылықтар іріленіп, қолдан келгенше тіршілігін жасады. Мен бұл мемлекеттік бағдарламаның нәтижесін сараптап көрмеппін, сондықтан нақты дерегім болмаған соң нақты айта алмаймын. Бірақ босқа кетпегені анық.
– Cұқбатыңызға рақмет.
