Жанжал азшылықты құрайтын, көпшілігі орыстілді гагауздар мен орталық биліктің арасындағы ертеден шешімін таппай келе жатқан мәселені асқындыра түсті.
Ата-аналар «ұлтшылдардың» гагауздық балаларды «шектеп ұстау» үшін олардың болашағын тарылтып жатқандығын айыптап, ашық хат жазған. Аймақ басшысы Михаил Формузал білім министрлігінен студенттерге румын тілінен қайтара сынақ тапсыруға рұқсат сұрау үшін дереу Кишиневқа баратын делегация жинады.
Бұрындары жеке тіл саналатын молдова тілі қазір Молдованың мемлекеттік тілі - румын тілінің бір диалектісі ретінде есептеліп, румын деген ортақ атқа ауысқан.
РУМЫН ТІЛІН БІЛУ ҚАНШАЛЫҚТЫ ҚАЖЕТ?
Өткен айдың соңында көтерілген осы мәселелерден кейін білім министрі Михаил Шляхтицкий Азаттық радиосына румын тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі мәртебесі ел бірлігіне төтенше маңызды екендігін айтты:
- Әрбір елдің мемлекеттік тілі болады. Сол тілді білмейінше, сол мемлекеттен орныңды тауып, өмір сүру мүмкін емес. Ал басқа мемлекетте тұру үшін, алдымен өз еліңдегі орныңды анықтап алуың керек, - дейді министр.
Ол жиынға қатысушылар Гагауз автономиялы аймағында румын тілі мен әдебиетін оқытуды жақсарту үшін «кешенді бағдарлама» жасайтын жұмысшы тобын құруға уағдаласқандықтарын жеткізді.
Гагауз - Молдованың оңтүстігіндегі ауыл шаруашылығымен айналысатын, 160 мың халқы бар кедей аймақ. Түркі тілдес гагауздар аймаққа шамамен мың жыл бұрын келген. Автономиялы аймақта гагауз, орыс және румын тілдері бірдей ресми тіл мәртебесіне ие болғанымен, жергілікті халықтың көпшілігі православия дінін ұстанып, орыс тілінде сөйлейді. Мектептерде сабақ орыс тілінде жүргізіледі, ал румын тілінің енгізілуіне гагауздар ежелден қатты қарсылық танытылып келеді.
Отыз жастағы гагауз азаматы Виктор Фурманжи Кишиневте тұрады. Ол Кишиневке келгеннен кейін барып румын тілін үйренгенін айтады:
– Гагаузда орыс мектептері көп. Неге екенін білмеймін, бірақ мен осында жұмыс істейтін болғандықтан, румын тілін оқыдым. Егер жұмыс жасамағанда, бәлкім, румын тілін білмеген болар едім.
25 жастағы Валентина Капинарли де румын тілін Кишиневке келген соң үйренген. Ол гагауздардың румын тілін үйренуге қарсылығын «кеудемсоқтық» деп санайды, мемлекеттік тілді меңгеру өзінің қарым-қатынас орнатуы үшін қажет нәрсе екенін айтады:
- Маған румын тілі қажет. Жиендерімнің көпшілігі сол тілде сөйлейді, - дейді ол.
ГАГАУЗДАРДЫҢ ШЕТЕЛДІК ҚАМҚОРШЫЛАРЫ
Постсоветтік кезеңдегі гагауздардың тарихы Молдованың орыстілді тұрғындар басым тұратын Приднестровьенің тағдырына мүлдем қарама-қарсы. Приднестровье аймағы батыл қарсылық көрсетіп, соғысып жүріп, Мәскеудің қолдауымен іс жүзіндегі тәуелсіздікке қол жеткізсе, гагауздерге автономия алып, білім беру, мәдениет, жергілікті бюджетті жүргізу мен әлеуметтік қамсыздандыруға заңдық құқық берілді.
Гагауздар өздерінің шарабын ішетін Ресеймен жақын байланыс орнатқан. Оған қоса Түркиямен де қарым-қатынас жасайды. Түркия президенті Сүлеймен Демирел аймаққа 1994 және 1998 жылдары екі қайтара
сапарлап қайтқан. Түркия елшілігі мен Түркияның даму және ынтымақтастық агенттігі 1991 жылдан бері гагауздарға қаржылай және білім беру жағынан елеулі көмек көрсетіп келеді.
Анкара гагауздарға білім беру және мәдени байланыстар жасау бағдарламасы аясында белсенді демеушілік танытып жүр. Түркияның қолдауы гагауз тілін біртіндеп қолданысқа енгізе бастады. Дегенмен орыс тілі басым тұр. Ал жергілікті биліктің ресми веб-сайтының гагауз тіліндегі парақшасы мүлдем бос тұр.
Автономиялы аймақ пен орталық үкімет 1990 жылдардың ортасынан бері бейбіт қарым-қатынас орнатып келсе де, аймақ дамымай қалды. Молдованың ұлттық және мәдени біртұтастығы әркелкі болғандығынан және гагауздардың кеудемсоқтығынан румын тілінен сынақ тапсыруға қатысты соңғы жанжал шешілмеген түйінді шиеленістіріп жіберейін деп тұр.
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДЕН ТУҒАН ДАУ
Білім министрі Михаил Шляхтицкий румын мәдениетіне деген жергілікті «қарсылықтың» күшті болып отырғандығын айтады:
- Мәселе мынада: көптеген жас мамандар мұнда жұмыс істегісі келмейді, себебі олар нақты проблемалар бар екендігін біледі. Мұнда румын тілі мен әдебиетін үйрену әлдеқайда қиын, себебі ол - мүлдем басқа әлеуметтік-мәдени орта . Әрі ол румын тілі мен әдебиетіне қарсы. Сондықтан тілді оқып-үйренуге қоса бұл қарсылықты еңсеріп отыруың керек. Ол - қосымша психологиялық фактор, - дейді министр.
Гагауздардың ресми тұлғаларымен кездескен Михаил Шляхтицкий студенттерге екінші қайтара емтихан тапсыруға рұқсат етілмейтінін, бірақ "румын тілінен сынақ тапсыра алмай қалды" деген белгісі бар диплом берілетінін айтты.
Ал Гагауз автономиясы Халық жиналысының қаулысына сәйкес автономияның атқарушы комитеті «румын тілі мен әдебиеті» пәнінен бакалавр дәрежесіне емтихан тапсырмаған гагауз мектебін бітірушілерге арнап жаңа дипломның үлгісін жасап шығарған. Бірақ Молдованың білім министрі Михаил Шляхтицкий елдегі бірқатар университет ректорларына Гагауз автономиясы берген «заңсыз» дипломы бар талапкерлерді қабылдамауды тапсырыпты.
Автономияның жергілікті ақпарат құралы румын тілі сынағынан сүрінген 92 студенттің Ресей немесе Түркиядағы жоғары оқу орындарына
қабылданғанын хабарлады. Егер бұл құбылыс ары қарай жалғаса берсе, гагауздардың Молдова құрамынан бөлініп шығуына душар етуі мүмкін.
Гагауз автономиясының басшысы Михаил Формузал Кишиневтен румын тілін оқытуды жетілдіруге көмек сұраса да, "жергілікті басшылар мұны қолдайды" деген мәселе күмәнді.
МӘДЕНИ АВТОНОМИЯ
Кишиневтегі саяси сарапшы Игорь Ботан білім беруге қатысты жауапкершілік 1995 жылғы заң бойынша гагауз билігінің өзіне жүктелетінін айтады. Саяси сарапшы:
- Мәселе өздерінің жауапкершіліктерін орындай алмай отырған гагауз автономиясындағы білім министрлігі мен өзге де институттардың біліктілігіне тіреліп тұр. Үкімет болашақта әлгідей жанжалдардың алдын алу үшін тиісті шешім қабылдауы керек, - дейді.
Игорь Ботан сондай-ақ үкімет Гагауз автономиясында мемлекеттік тілдің өз деңгейінде оқытылуы үшін жеткілікті қаржы бөлу керек деген пікірде.
Ал Еуропалық кеңестің парламенттік ассамблеясына молдова делегациясын бастап барған Либералды партиядан сайланған парламент
депутаты Анна Гуцудің пікірі басқаша.
Ол автономия билігінің «румын тілі мен әдебиеті» пәнін алып тастаған шешіміне қатысты пікір білдірген.
- Өкініштісі, біз гагауздарға мәдени емес, территориялық автономия бердік. Өз тілін оқып, мәдениетін дамытулары керек еді.
Енді не болды? Михаил Формузал мырза енді гагауздар мемлекеттік тілді үйренгілері келмей отырғандықтан еуропалық құрылымдарға «құқықтарымыз тапталып жатыр» деп, бізге қысым көрсетіп жатыр.
Егер жағдай осындай деңгейге жеткен болса... онда кешіріңіздер, бізге бәрін қайтадан басынан бастау қажет болады, - депті депутат TV7 арнасына берген сұхбатында.
