Нуну Човелидзе 2008 жылдың тамыз айында Ресей-Грузия соғысы бастала салысымен Оңтүстік Осетиядағы грузиндер қоныстанған Дзерцем ауылынан қалай қашып шыққанын әлі ұмытқан жоқ.
СОҒЫС БАСТАЛҒАН КҮН
Атыс басталғанда балалары мен немелерін көлікпен Тбилисиге аттандырған ол жақын жердегі Курта ауылында дәрігер міндетін атқарып қала берген.
Күйеуі болса, Грузияның бөлініп кеткен аймағы Оңтүстік Осетияның орталығы – Цхинвалиден солтүстікке қарай бірнеше километр жердегі сегіз бөлмелі үйін, қора-жайын, малы мен бау-бақшасын, жаңғақ ағашын қарауылдап қалып қойған.
Күйеуі екеуі Ресей танктері мен солдаттары келген соң жақын маңдағы грузин ауылдарының өртке оранғанын көздерімен көріпті.
"Осетиялық жасақтар мен қарулы тонаушылар үйлерге от қойды" дейді олар.
Ресей солдаттары Куртаға және өз ауылдары – Дзарцемге таяп қалды дегенді естіген соң екеуі қашуға бел байлайды.
Соғыс жүріп жатқандықтан және әскери өткізу пункттері орналасқандықтан Цхинвали арқылы өтетін күре жолмен Грузия үкіметінің бақылауындағы қауіпсіз аймаққа өту мүмкін болмай қалады.
Дзарцемнен қашқан ең соңғы грузиндер – ерлі-зайыпты Човелидзелер шығысқа бет алып, таудан асып түседі. Оңтүстіктегі Эредви ауылына қарай жүріп, Оңтүстік Осетияның әкімшілік шекарасын кесіп, Грузия жеріне өтеді. Ол кезде Нуну Човелидзе 55 жаста болған.
Соғыс басталар тұста бақылау пунктінде тұрған грузин әскерилері. Грузия, тамыз 2008 жыл
Азаттыққа сұхбат берген ол он жыл бұрынғы оқиғаларды былайша еске алады:
“Тау жолымен жүгіре қаштық. Ең биік шыңға шыққанда жолдасым “бұдан кейін көруге мүмкіндігіміз болмайды, артқа қарап туған жерді бір көріп ал” деді. Төменде қалған туған ауылыма көз салдым. Ауыл тегіс өртеніп жатты”.
ЭТНОСТЫҚ ТАЗАЛАУ
Диди Лиахви шатқалындағы екі таудың ортасында көбіне грузиндер қоныстанған 17 ауыл болды, олардың арасында Курта мен Дзарцеми де бар. Соғысқа дейін олар Тбилисидің бақылауында болып келген.
Human Rights Watch (HRW) бақылаушылары Ресей күштері келген соң бірнеше күн мен апта ішінде сол ауылдардың қиратылғанын көрген. Аймаққа барып бақылап, “осетин жасақтары мен Ресей әскерилерімен сұхбаттасқан” ұйым өкілдері “Оңтүстік Осетия күштері бұл ауылдарды этностық тұрғыда тазалауға тырысты” деген қорытынды жасаған.
HRW есебінде: “Бұл ауылдардағы үйлерді иелерінің этностық және шартты саяси ұстанымдарын негізге ала отырып, мақсатты әрі жүйелі түрде қиратқан. Бұл арқылы қалған адамдарды көшуге мәжбүрлеп, кеткендердің қайтып оралмауына күш салған”, – делінген.
“Ресей күштері ауылдарды қиратып, бейбіт адамдарға шабуыл жасауға тікелей қатыспаған, бірақ тамыздың ортасындағы қысқа мерзімнен басқа кезде халықаралық құқық нормаларына сәйкес, “оккупациялаушы күш” ретінде оларды [үйлерді қиратушыларды] тоқтатуға тырыспаған”, – дейді HRW бақылаушылары.
Қазір Курта мен Дзарцемидің орнында тоз-тозы шыққан шаңдауыт жолдар мен қираған үйлердің іргетастары ғана қалған. Тек Ресей танктері тұратын қорғаныс нысандары мен сол елдің солдаттары мен отбасыларына арнап бірнеше үй салынған.
СОҒЫС САЛҒАН ЖАРА
Соғысқа дейін Диди-Лиахви шатқалында тұрған 17 500 грузиннің көбі халықаралық гуманитарлық көмектің арқасында грузин үкіметі тұрғызған 38 “қоныста” тұрып жатыр. "Ішкі босқындардың" кейбірі Грузияның түрлі қалаларындағы туыстарының үйлерін паналаса, қалғандары Тбилисиде босқындарға арнап тұрғызылған мемлекеттік тұрғын үйлерге қоныстанған.
Соғыстың салдарынан көшуге мәжбүр болған тұрғындар шоғырланған Церовани елді мекені. Грузия, тамыз 2018 жыл.
Човелидзе әулеті соғыстан кейінгі бір жылда Грузия астанасындағы баспа үйін пана қылған.
Кейін үкімет оларға қала орталығына жақын маңдағы екі қабатты ғимараттан баспана тауып берген. Тоғыз жылдан бері тұрып жатқан ғимараттың үлкен бөлмесі бұрындары қонақүйдің ойынханасы болыпты.
Човелидзенің жолдасы 2015 жылы осы жерде жүрек талмасынан қайтыс болған. Өзі осы үйде бала-шағасымен әлі де тұрып жатыр. Үйдің үстіңгі қабатында да Оңтүстік Осетиядан қашқан отбасылар тұрады.
Олар ұзақ жылдан бері бұдан жақсырақ, тұрақты қонысқа көшеміз деген үмітпен келеді. Бірақ бұл үміттері сөніп барады.
Грузияның тағы бір сепаратистік аймағы – Абхазияда тұрып жатқан, үйлерінен 1990 жылдардың басында күшпен шығарылған 200 мыңға тарта грузин азаматының көбі әлі күнге дейін нашар үйлерде тұрып жатыр.
Үкімет Човелидзе отбасына қазір тұрып жатқан қоныстарын жекешелендіріп беру жөнінде тіс жарып ештеңе айтпаған. Сонда да кейуана, оның бала-шағасы мен немерелері бөлек бөлмелерде жатуы үшін аз-маз ақша жұмсап, бұрынғы ойынхананы қабырғамен бөліпті.
Човелидзе өзі алатын дәрігердің жалақысын қанағат тұтады, оның айтуынша, Оңтүстік Осетиядағы ауылшаруашылық жерлерін тастап қашқан грузиндердің көбі қалаға келген соң нәпақа таппай қиналып жүр.
Соғысқа дейін Човелидзе әулеті Дзарцемдегі бау-бақшасында өсірген көкөніс пен жаңғақты сатып, жыл сайын жеті мың доллардай табыс тауып келген еді.
Тбилиси маңындағы ауруханада тұрғындарды емдеп жүрген Нуну Човелидзе. Грузия, тамыз 2018 жыл.
Оңтүстік Осетияда тұрған басқа грузиндер де соғысқа дейін көбіне бау-бақшамен күнелтіп келген. Ал қазір олар күштеп қоныстанған азамат ретінде алған тұрғынжайларының ауласында ғана бақша өсіре алады.
Грузиядағы жұмыссыздық деңгейі көп жылдан бері 14 пайыздың айналасында тұр. Мұндай жағдайда басқа жұмысқа тұрып, нәпақа табудың өзі қиын. Соғыстан зардап шеккен азаматқа үкімет ай сайын 20 доллар көлемінде жәрдемақы береді. Мұнда кедейлік – қалыпты құбылыс.
Грузияның “босқын қоныстарында” тұрып жатқан басқа кісілермен салыстырғанда дәрігер Нуну Човелидзе тезірек жұмысқа орналасып алған.
Човелидзе аптасына екі рет Тбилисидегі ауруханаға барады. Ал қалған уақытта қаладан 25 километр жерде орналасқан Церовани босқындар қонысындағы емханада жұмыс істейді.
Емхана әлі күнге дейін уақытша ғимаратта орналасқан. Церовани босқындар қонысының жеті мыңға жуық тұрғыны (арасында Човелидзенің әріптесері мен ауылдастары бар) соғыста жермен-жексен болған ауылдарының құрметіне бұл мекемені “Курта ауруханасы” деп атайды.
“Курта ауруханасы” деп аталатын мекемеде бұрынғы көзтаныс, етжақын жандармен жұмыс істеп жүргенім – мен үшін өте маңызды. Өзім тұрған ауылдың азаматтарын емдеп жүргеніме қуанамын”, – деді Нуну Човелидзе.
ҮМІТ ПЕН КҮДІК
Мәскеу Ресейдің қолдауына сүйенген сепаратистік аймақтар – Оңтүстік Осетия мен Абхазияның тәуелсіздігін соғыс аяқтала салысымен, 2008 жылғы тамызда мойындаған. Әйткенмен халықаралық қауымдастықтың басым көпшілігі де-факто үкіметті заңсыз деп санайды және Ресей басып алған аймақты Грузияның жері деп тану туралы Тбилисидің ұстанымын жақтайды.
Он жыл ішінде Ресей солдаттары Оңтүстік Осетияның әкімшілік шекарасын кеңейтіп, Грузияның жерін көбірек басып алуға сан мәрте әрекет жасаған. Олар де-факто шекарадан әлдеқайда ілгері барып тікенек сымтемірлер тартып, Грузияның өз жеріне дендей еніп кеткен.
Еуропа одағы Ресейдің “шекараны кеңейту” саясатын “аумақтық аннексияның сырғымалы формасы” деп айыптап, “Грузияның халықаралық деңгейде мойындалған шекаралары аясындағы аумақтық тұтастығын” қолдаумен келеді.
Алайда Еуропаның Адам құқықтары сотындағы Човелидзе және басқа да соғыстан зардап шеккен грузин азаматтарына Ресейден өтемақы өндіру жөніндегі сот процесі әлі де нәтижесіз қалып отыр.
Халықаралық қылмыстық соттағы істер де әлі бастапқы кезеңінде тұр.
Осындай қиындықтардың бәріне қарамастан Човелидзе мен басқа да грузин азаматтары Оңтүстік Осетиядағы өз үйлері тұрған ауылдарға қайтып барудан үміт үзбеген.
Оңтүстік Осетия мен Абхазияның тәуелсіздігін Ресей мойындағанмен пост-советтік кеңістікте оның бұл бастамасын ешкім қолдаған жоқ.
Ресей көршілері мен өзіне жақын әріптестерін Грузиядағы екі жікшіл республиканың тәуелсіздігін мойындауға көндіруге тырысқанмен бұл талпынысы өнімсіз болды. Оқиғадан кейін шамамен екі айға жуық уақыт өткен соң қазан айында Қазақстан Оңтүстік Осетия мен Абхазияның тәуелсіздігін мойындамайтынын мәлімдеді.
“Территорияның тәуелсіздігін мойындау мәселесінде екіжақты стандарт қолданылмауы тиіс. Біз Косовоны мойындаған жоқпыз, Абхазия мен Оңтүстік Осетияны да мойындамадық” деген еді Қазақстанның сол кездегі сыртқы істер министрі Марат Тәжин.
2018 жылы мамыр айының соңында Сирия Оңтүстік Осетия мен Абхазияның тәуелсіздігін мойындады.
(Азаттықтың ағылшын қызметінің тілшілері Эка Кеванишвили және Рон Синовицтің мақаласы негізінде жазылды)