НЕМІСТЕР ДЕ ҚАЗАҚТАР СЕКІЛДІ ҮЛКЕН ҚОРЛЫҚТЫ КӨРГЕН ХАЛЫҚ
– Гер-аға! Әуелі өзіңізді azattyq.org интернет-басылымы оқырмандарының атынан жыл аяғындағы үлкен шығармашылық табысыңызбен құттықтап қоюға рұқсат етіңіз.
– Рақмет! Марқұм, сыншы Сайлаубек Жұмабеков кезінде роман жайында үлкен мақала жазған. Сонда ол роман атауын қазақшаға аудара алмай біраз қиналып, мағынасына қарай бұл туындыны «Көкейкесті» деп аудару керектігін айтқан-тұғын. «Кезбенің үйінен» гөрі «Көкейкесті» атауы менің шығармамның табиғатына етене жақын. Өйткені бұл романда ішкі арманымды ақтарып, ой-толғамдарымды айтамын.
Шығармам анау Германиядағы емес, Қазақстандағы этникалық немістердің тағдырына арналған. Немістер кезінде жер аударылып, қуғындалып, тағдырлары тәлкекке ұшырады. Мұнда көзіммен көрген, басымнан кешкен сол оқиғалар баяндалады. Негізінен шығармада теперішті де көп көрген, зұлмат ғасырдың ауыртпашылығы мен қиындығын басқаларға қарағанда қаттырақ сезінген қазақ және неміс
Теперішті де көп көрген, зұлмат ғасырдың ауыртпашылығы мен қиындығын басқаларға қарағанда қаттырақ сезінген қазақ және неміс халқының тағдыры бір-біріне егіз қозыдай өте ұқсас.
халқының тағдыры суреттеледі. Тіпті бұл екі халықтың тағдыры бір-біріне егіз қозыдай өте ұқсас.
Қазақтардың немістерді қабылдауында және олардың бұл халыққа оңай сіңісіп кетуінде диалектикалық заңдылық бар. Мүмкін, олардың бірін-бірі жақсы түсінуінің басты себебі, бұл екі ұлттың езілген халықтың қатарына жататындығынан да шығар.
Немістер де, қазақтар да үлкен қорлықты көрген халықтар. Сондықтан езгі мен қорлықты көп көрген халықтарда бір-біріне деген бауырмашылық сезім күшті болады және олар бірін-бірі жақсы түсінеді. Дәлірек айтсам бұл туындыда 1941 мен 1956 жылдың аралығындағы қойы қоралас болған, бір ауылда тұрған екі ұлттың бауырмашылығы арқылы қазақстандық немістердің тағдыры сипатталады.
1941 жылы бізді Еділ бойынан Қазақстанға, Сібірге жер аударды. Ол жерде біздің автономиялық республикамыз болатын. Мен сол республиканың астанасы Энгельс қаласында тудым. Жеті жасымда Қазақстанға келіп, содан бері осы елде тұрамын. Шығармадағы негізгі оқиға осыдан басталады.
Ал, 1956 жылы Совет одағында тұратын немістер жылымықты сезініп, оларға аз да болса бостандық берілді. Бұл уақытқа шейін
немістердің барлық жағынан жолы кесіліп, құқығы шектеліп, тіпті оларды жоғарғы оқу орнына қабылдамайтын. Еркін жүруге құқығы болмайтын. Мен сол жылымықтың арқасында алғашқылардың бірі болып жоғары білім алу бақытын иеленген неміспін.
1954 жылы КазПИ ге бар-жоғы бес-ақ неміс оқуға түстік. Оған шейін онда бірде-бір неміс оқуға түсе алмаған. Ал, жоғарғы білім алғысы келген кейбір немістер аты-жөнін, ұлтын өзгертіп жазуға мәжбүр болған. Менің романым немістердің еркіндік алуына рұқсат етілген осы кезеңмен аяқталады. Роман Астанадағы «Аударма» баспасынан 2003 жылы жарық көрді. Ал, осыдан екі жыл бұрын «Раритет» баспасы романды қайта басып шығарды.
Біраз уақыт өткеннен кейін Германиядағылар романға қызығушылық танытып, Берлиндегі «Ханц Шиллер» баспасынан неміс тілінде шықты. Ол жерде «Қазақ кітапханасы» деген сериямен қазақ елінде туған он бес шақты авторлардың кітабының қатарында менің осы романым да жарық көрді.
Менің әкем енді мен Еділге қайтпаймын, өз Отаныма оралмаймын, қазақтың арасында қаламын деген үлкен қағидаға бой ұрып, ақыр аяғында қазақ ауылында үлкен ағаш үй салған азамат. Романның оқиғасы да осы бір эпизодтан басталады. Романдағы кейіпкерлер – менің әкем, еңбек армиясында болып, талай қорлық көрген інісі Христиан және Гарри есімді үшіншісі - өзім.
Гарридің көзі арқылы қазақ ауылының тыныс-тіршілігі, оның қазақ қызына деген алғашқы махаббаты т.с.с бәрі суреттеледі. Қазақтармен жақсы қарым-қатынасының арқасында алғашқылардың бірі болып төлқұжат алған, осы дархан елдің жақсылығын көрген неміс баласының тағдыры сипатталады бұл туындыда.
Романда ойдан құралған оқиға жоқтың қасы. Жалпы менің жазушылығымның бір ерекшелігі кейіпкерлерімінің көпшілігі өмірде болған адамдар. Оларды сол күйінде шығармаларымда сипаттаймын да, тіпті кейбіреулерінің атын да өзгертпеймін. Бұл шығармамда да біздің ауылдағы талай кейіпкерлердің аттары сол қалпында жүр. Менің бұл туындымды деректі, автобиографиялық роман деуге де болады.
– Шығармаңызды неміс халқы қалай қабылдады?
– Олардың қалай қабылдағаны туралы әзірше хабарым жоқ. Романның тұсаукесері жақында да болды. Мені немістер Кельнге шақырған. Бірақ денсаулығыма байланысты мен онда бара алмадым да, сол жақтағы немістер, таныс жазушыларым, достарым, сосын неміс тіліне аударған Лихтенфейльт дейтін келіншек қатысып, мен туралы жақсы пікір айтып, жылы лебіз білдіріпті.
Сол жердегі біздің елшіміз Нұрлан Оңжанов кітаптың тұсаукесерінің қалай өткенін хабарлап маған хат жазды, ал Әлжанов есімді қазақ маған арнап неміс тілінде өлең жазып, оны жұрттың алдында оқып берді. Баспагердің айтуы бойынша, бұл шығарманың тағдыры дұрыс болатын сыңайлы. Өйткені мұнда шындық, немістерге бейтаныс қазақ тірлігі бар. Сондықтан баспагер бұл романның оқылатынына сеніп, таяуда оның екінші басылымын жарыққа шығаруға әрекет етіп жатыр.
ҚАЗАҚТЫ ДҮР СІЛКІНДІРГЕН ДОКТРИНА
– Әңгімеңіздің басында сіз қазақтар мен немістердің тағдырының ұқсастығы туралы әңгіме қозғадыңыз. Алайда неміс халқы теперіш пен езгі көрген тарихтың сабағынан өз ұлты үшін үлкен қорытынды жасады. Мүмкін сондықтан шығар, немістер шенеуніктердің алдында құрдай жорғаламайды, өздерін билік басындағы атқамінерлермен тең дәрежеде ұстайды. Бізде қарапайым халықты сөз қылмағанда зиялыларымыздың өзі биліктің алдында құлдық ұруға дайын тұрады.
Ұлттық мәселеге келгенде кежегелері кейін тартып, шындықты айтудан тартыншақтай береді. Мысалы, кеше ғана «Ел бірлігі» доктринасына байланысты қазақ зиялыларының пікірі екіге жарылды. Бір зиялылар мұндай хатқа қол қоймағандарын айтып, билікшіл басылымдар арқылы ант-су ішіп, ақталып та жатыр. Қазақстан жазушылар одағының басылымы «Қазақ әдебиеті» газетінің өзі бұл доктринаға қарсылық білдірген қаламгерлердің ғана пікірін жариялады.
– Қойған сұрағыңның ауқымы кең болғандықтан оған жауап беру үшін көп сөйлеуге мәжбүр боламын енді. Бірақ, қысқаша айтқанда былай. Немістер туралы айтқанда біздің есімізден шығармайтын бір нәрсе бар. Мен көбінесе біздің советтік немістерді айтамын. Біздің
көбіміз Совет одағындағы жерге екі жүз жыл бұрын Екатеринаның кезінде келдік қой. Еуропадағы немістерден біздің біраз айырмашылығымыз бар. Екі жүз жылдың ішінде біз олардан алыстап кеттік. Біз сол кездегі тілді, диалектіні сақтап қалдық.
Германияда мұның бәрі, керісінше, жойылды. Олар түгелдей әдеби тілге көшті де, біз ол жағынан қағажу көріп қалдық. Сондықтан тіпті екі жақта тұратын бір халықтың да мінез-құлқында едәуір айырмашылық бар. Олар Еуропаның тәрбиесін көргендер де, біздер қазақтың, өзбектің, орыстың арасында өскен халықпыз.
Ал, енді немістің мәдениеттілігіне келетін болсақ, бұл жұрттың бәрі мойындаған, қабылдаған қағида. Шынында да солай. Ал енді зиялы қауым жағын сөз қылатын болсақ, әрине неміс халқының зиялылығы сәл биіктеу болуы әбден мүмкін. Қалай десек те Еуропаның тәрбиесі ғой. Көзқарасы, дүниетанымы кішкене өзгешелеу болатыны да сондықтан. Ал енді біздің зиялы қауымның ерекшеліктерін айтқанда расында да адамның көңіліне келетін, жүрегін қынжылтатын жерлері көп.
Таяуда ғана «Ел бірлігі» доктринасы турасында әңгіме қозғалғанда, бұл дүниенің өте өрескел қателік екеніне көзім жетіп, алғашқылардың
бірі болып анау үлкен хатқа қол қойғанмын. Шынында да мынау доктринаны қазіргі қалпында, осы тұрған редакциясында қабылдауға болмайды. Өйткені, «қазақстандық ұлт» мәселесі мүлде мен қабылдамайтын дүние. Мен тіпті келешекте төлқұжатты бергенде ұлтымды көрсетпесе, ұлтымның неміс екенін оған сиямен жазамын. Мен ешуақытта да «қазақстандық ұлтты» білмеймін. Менің ұлтым неміс. Сол сияқты қазақтың ұлты қазақ, орыстың ұлты орыс болуға тиіс. Мұндай дүмбілез дүние саясатқа бола ойдан шығарылған, келешекте қазаққа сор болып тиетін үлкен нәубат. Сондықтан саналы түрде мен ол хатқа қол қойдым.
Әрине, денсаулығыма байланысты мен аштық жариялай алмайтын едім. Алайда, барлық жан-тәніммен Мұхтар Шаханов бастаған топтың жағындамын. Өте орынды, қажетті, дұрыс бастама.
Биліктің айтқанының бәріне бас шұлғып ере беруге болмайды. Бізде билік көбінесе шатасады, қателеседі, адасады. Адамның ойына
келмейтін, ақылына симайтын бастамалаларды шығарып, халықтың арасында уағыздайды. Мұның бәріне көне берудің қажеті жоқ. Зиялы қауым бұл мәселелердің бәріне үлкен сақтықпен қарауы қажет.
Енді мен газеттерден біреулердің мен қол қойған жоқ едім, мені сыртымнан кіргізді, мен оған көнбеймін, мен оған теріс қараймын деген сыңайдағы жазушысы бар, артисі бар, ғалымы бар ат-тонын ала қашқан зиялылардың ақталуларын оқып жатырмын. Бұл енді маған жаман әсер етеді. Мен мұны дұрыс дей алмаймын.
Бұл заманда қазір баррикаданың қай жағына шығатыныңды ашық айту керек. Әсіресе билік пен халықтың арасындағы қайшылық тереңдеп кетті. Халық бір бөлек те, билік бір бөлек болып тұр қазір. Мұндай жағдайда зиялы қауым ешкімге жалтақтамай пікірін ашық, анық айтуға тиіс.
– Дегенмен халық үміт артқан зиялылардың биліктің алдына барғанда елдің мұң-мұқтажын айтқаннан гөрі, жеке басының қамын ойлап, лауазымы жоғары шенеуніктердің алдында жалпақтап басқаша сайрайтынына талай куә болдық. Неліктен неміс зиялыларының бойындағы зиялылық қасиет қазақтарда жоқ?
– Немістер ғана емес, бүкіл Еуропа халқы, оның ішінде Америка да биліктің алдында өзін төмендетіп, оның алдында құл болып көрінуді намыс санайды, Бұл біздің елдің құлдық санадан арыла алмай келе жатқанының айқын бір көрінісі. Ол жақта жазушының мәртебесі өте жоғары. Еуропадағы зиялы қауым өздерін өте биік санайды, асқақ ұстайды. Ешуақытта да олар билік басындағылардың алдында басын
иіп, құлдық ұрып, қолын сүюге бармайды. Себебі, бұл – ұят нәрсе. Мұның бәрі өркениетті қоғамның заңдылығына қайшы, феодал заманынан қалған жаман әдет.
Осы жерде менің ойыма Батыстың атақты жазушысы Уильям Фолкнердің басынан өткен бір оқиға түсіп отыр. Жазушы Нобель сыйлығын алғанда оған ілтипат танытып, сол кездегі Американың президенті шай ішуге шақырыпты. Сонда жазушы бір шай ішуге бола мен неге екі жүз шақырым жерге жанармайды шығындап баруым керек деп бармай қойыпты.
Бұл жағынан келгенде біз ұяттымыз. Біздегі жазушылардың, керісінше, биліктің алдында құрдай жорғалап, құлдық ұратынын талай көріп жүрмін. Тіпті, солардың көбісі менің араласып жүрген достарым. Көшеде жүргенде олар басқаша сөйлейді де, биліктің алдына барғанда мүлде бөлек сайрайды. Сондықтан, көпшіліктің атынан жазылған хатқа қол қоюға менің қазір аса ықыласым жоқ. Өйткені, менің қазақ достарымның біразы бүгін оған қол қойса, ертеңіне айнып шығады. Мұндайға мен талай куә болғанмын. Зиялы қауымның осы бір мінезі менің көңілімнен шықпайды.
– Осы тұрғыдан алғанда қазақта зиялы қауым бар деп айтуға бола ма?
– Жоқ енді бұл сұраққа қазақтар жауап берсін.
– Қазақты шын жақсы көретініңіз рас болса, мұндай ұстара сауалға жауап беруден жалтармаңыз. Біздің әңгімеміздің өзекті түйіні осы мәселеге келіп тіреліп тұрған жоқ па?
– Дегенмен қазақта зиялы қауым жоқ деп тағы айта алмаймын. Өйткені мұндайда Салық Зиманов, Тоқтар Әубәкіров секілді азаматтардың принципшілдігі, тазалығы есіме түседі. Олар өздерінің ұстанымы, дүниетанымы бар азаматтар. Зиялы қауым жоқ десем,
мен оларды да жоққа шығарғандай боламын. Бұл азаматтарды мен зиялы қауымның қатарынан сызып тастай алмаймын. Оларды мен өте жоғары бағалаймын. Бірақ, жалпылама алғанда, зиялы қауымымыздың деңгейі төмендеу.
Интеллигенция деген орыстардың шығарған сөзі. Батыста интеллигенция деген ұғым жоқ. Ол жақта білімі мол, түсінігі терең, парасатты азаматтарды интеллектуалдарға жатқызады. Бірақ олар саясатқа көп араласа бермейді. Оны өткінші нәрсе деп қарайды.
Біздің үлкен кемшілігіміз анау шенеуніктерді өте жоғары көтереміз. Ол әкім екен, бастық екен деп, олардың алдында дірілдеп-қалшылдап жұмсақ сөйлеп, биязы бола қаламыз. Ал Батыста интеллектуалдар бастықтың алдында өзін әлдеқайда жоғары санайды. Өйткені, билік өткінші дүние де, ал әдебиет, мәдениет, философия мәңгілік ескірмейтін құндылықтар. Осы ұғым бізде жоқ.
Біздің ақын-жазушылардың көбісі уақытша әкімдердің алдында өздерін төмен ұстайды, бағасын тым арзандатып алады. Менің ызамды келтіретіні сол. Шын жазушы биліктің емес, өзінің сөзін сөйлеп арды мойындатқызуы керек. Мәселе сонда.
РУХАНИ ТАЗАРУ
– Өзіңіз жақсы білесіз. Кезінде бүкіл Еуропа рухани тазарудың өткелінен өтті. Ол жақта да нешетүрлі катаклизмдер болды. Фашизм идеясының да сол жақтан шыққаны әмбеге аян. Гитлердің өзі өз ұлтымды шексіз бақытқа кенелтемін деген идеяны жалаулатып, билік басына келді. Жеке басқа табынушылықтың салдарынан миллиондаған адамдардың қаны суша төгілді. Төбе шашыңды тік тұрғызатын зұлымдықтарды басынан кешірген Еуропа елдері тарихтың ащы сабағынан өздері үшін қорытынды жасады.
Ал Қазақстанда, керісінше, сталинизмді жаңғыртудың элементтері қайтадан етек жая бастағандай. Жеке басқа табыну кешегі Совет одағы кезіндегіден асып түсті. Қазақ мемлекетінің негізін қалаған хандардың ескерткішін далаға лақтырып тастап, бүкіл жұртты Назарбаевқа табындыру үшін барлық айла-амалдарды іске қосып жатыр. Бұл әрі-беріден соң Қазақстанның алғашқы президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жеке басына да абырой әпермейтін іс-әрекеттер емес пе?
– Бұл пікіріңізге мен толығымен қосыламын. Бірақ бұл бір жағынан Шығыс халықтарының бір ерекшелігі болуы керек. Пендешілік дейміз бе, әлде рухани ерекшелігі дейміз бе? Әйтеуір, мен түсінбейтін қазақтың осындай бір мінезі бар.
Еуропада сен жаңа ғана тілге тиек еткен рухани тазару болды. Рухани тазарудың арқасында ғана олар сапалық тұрғыдағы жаңа деңгейдің биігіне көтерілді. Біз соған жете алмай, шатасып жүрміз. Тарихымызды қай уақыттан бастайтынымызды білмейміз.
Қазақтың тарихын Назарбаевтан бастағысы келіп жатқан саясаткерлердің жаман әрекеттерінің ешқайсысы біздің президентке абырой әпермейді. Қайта ол кісінің ел алдындағы беделіне нұқсан келтіреді. Назарбаевты халыққа құбыжық етіп көрсетудің бұдан асқан амалын
табу да қиын.
Қазақтың хандары баяғыда болған. Қазақ елі сонау заманнан бері еркіндік үшін күрескен, азаттықты сүйетін ержүрек халық. Соның бәрін жоққа шығарып, Назарбаев басқарған соңғы он сегіз жылдың ішінде ғана ел болдық десек бүкіл әлем бізге артын ашып күледі. Ұятқа қаламыз. Ондай өрескел қателікке жол беру тарихқа, ұрпаққа қиянат.
Менің марқұм болып кеткен Асқар Сүлейменов деген досым болды. Есіме сол Асекеңнің бір жақсы сөзі түсіп отыр. Совет одағы кезінде өмір сүрсе де Асқардың сталинизм мәселесіне байланысты көзқарасы ерекше болған. Қазір, шынында да, Сталинге табыну бізді былай қойғанда мына көрші Ресейде де жыл өткен сайын күшейіп барады ғой. Мен бұл туралы таласқым келмейді. Сталин менің ұғымымда немістерді жер аударған адамдардың бірі. Сондықтан менің Сталин туралы пікірім қашан да төмен. Әрине, ол ерекше қабілетті, тарихта орны бар адам. Оған ешкім де таласа алмайды. Бірақ мен Сталинге құлшылық етуді мойындай алмаймын.
Жаңағы айтқан әңгімеме қайтып оралайын. Менің досым Асқар Сүлейменовтың сталинизм туралы «ақылы жоқ халықтың бәрі сталинист» деп айтқан керемет бір жақсы сөзі бар.
Меніңше сол рухани тазарудың жоқтығынан, өзінің тарихтағы орнын білмегендіктен осындай келеңсіздіктер туатын болуы керек. Бізде құлдық психология керемет сақталған. Социализмнен өтіп кетіп, капитализмге бет бұрғанымызбен, біз әлі сол феодализмнің батпағынан шыға алмай келеміз.
– Бүгінгі қоғамда болып жатқан процестердің ішінен әсіресе неден қатты үрейленесіз?
– Қазақстан азаматы болғаннан кейін бұл елдегі жағдайдың бәрі мені ойлантады. Қоғамда болып жатқан өзгерістерге мен көбінісе сын көзбен қарауға бейім адаммын. Мақтанғанды, жұрттың алдына шығып семіз сөйлегенді ұнатпаймын. Егер де біз үлкен мейрамдарда өтірік мақтана бергенді қойып, кемшіліктерді көбірек айтсақ дұрыс болар еді.
Мәселен, біздің шаруашылықтардағы табыстарымыз әлі күнге шейін тоқсаныншы жылдың деңгейіне жете алмай жүр. Сонда несіне мақтанымыз? Мақтанудың да бір реті, жөні болуы тиіс қой. Барлық салада Совет заманымен салыстырғандағыдан кері кетушілік басым.
Соны айтудың орнына біздікінің бәрі құр мақтан. «Хабарды» басып қалсаң – шошисың. Кілең табыс, күн сайын таусылмайтын табыстар. «Казахстанская правда» басылымын оқи қалсаң сол жетістіктерді айтып, жер-көкке симай жатамыз. Құдды күллі әлемнің бәрі Қазақстанға қарап аузын ашып отырған сыңайлы. Таң қаласың.
Ал көретінің, еститінің мүлде басқа, мүлде бөлек. Мен осыдан қатты қауіптенемін. Кемшілікті жасыру осылай жалғаса берсе, билік пен халықтың арасындағы наразылық ушыға береді, бір-біріне деген өкпесі күшейе береді. Билік өтірік күшеніп мақтана бермей, халыққа қарай бір қадам жасауы тиіс.
«БИЛІК БАСЫНДА КЕЗДЕЙСОҚ АДАМДАР КӨП»
– Байқайсыз ба, қазір қоғам тұлға болатын азаматтардың ешқайсысын да билік басына жолатқысы келмейді. Ұлтқа деген ілтипаты, қоғамдағы әділетсіздіктерге қарсы ішкі қыжылы жоқ кездейсоқ біреулер лауазымды қызметтерді иеленіп жатады. Қандай қабілетіне бола оларды осындай қызметке қойып жатқанына қайран қаласың...
– Біздің қоғамның дамуына ең үлкен кедергінің бірі осы. Кадр мәселесі. Біз адамдарды таңдай алмаймыз, оларды дұрыс орынға қоя білмейміз. Адамдардың кәсіби қасиетімен, талантымен санаспаймыз. Кездейсоқ адамдар бастық болып шыға келеді. Мұндай ауру соңғы
жылдары тіпті дендеп кетті.
Менің жасым қазір 75-ке келді. Мен дәл бүгінгі көп нәрселерден түңіліп жүрмін. Сол себептен көп мәселеге мен араласпаймын. Пікірімді айтпаймын. Өйткені мен диванда жатқан зейнеткердің бірімін. Ойымның ешкімге керегі болмаса, сөзімді шығындап, босқа сөйлегенімнің кімге керегі бар.
Бірақ, іш қазандай қайнайды. Қоғамда болып жатқан неше түрлі сұмдықтарды көргенде жаның түршігеді. Тіпті үкіметті, парламентті қарасаңыз адам танымайтын кездейсоқ адамдар қаптап жүр. Елге тұтқа бола алмайтын, ондай жолбикелердің қоғамға не пайдасы бар?
Президенттің маңайында да кездейсоқ адамдар өте көп. Қазір билікте тұлға дәрәжесіне көтерілген азаматтар жоқтың қасы. Кеше санап отырсам, есіме Қасымжомарт Тоқаев, Иманғали Тасмағамбетов секілді бірнеше адам ғана түседі екен. Жоғарыда солай болғаннан соң, төменде де солай қалыптасады.
Егер қоғам сауыққысы келсе билік басына талантты адамдарды тарту керек. Он бес миллион халқы бар Қазақстанда ондай азаматтар сөз жоқ, Құдайға шүкір, бар. Өкінішке қарай, олар шетте жүр. Оларды билік басындағылар жау көріп, жақындатқысы келмейді. Өздерінің адамдарын қояды. Аузы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін деген бір жаман заманға тап келдік. Шынында да біздің қоғамымыздың ең үлкен ауруы, дерті осы.
– Жазушының шығармашылық еркіндігіне мүмкіндік туғызу үшін оның рухани азаттығы болуы шарт және ол материалдық жағынан ешкімге тәуелді болмауға тиіс. Ал, дәл бүгінгідей жазушысын не құлға, не қайыршыға айналдырып қойған заманда қандай да бір рухани тазару туралы әңгіме қозғау мүмкін бе өзі? Анау үлкен биліктің қолын сүйетін құлдың ештеңеге жаны ашымайтыны қандай рас болса, күнін көре алмай жүрген қайыршының уәжін де ешкімнің құлағына қыстырмайтыны сондай ақиқат. Мұндай жағдайда не істейміз? Қайтпек керек?
– Кеше мен күнделігіме «Я независим, независим потому что от меня ничего не зависит», яғни мен тәуелсізбін, тәуелсіз болатын себебім, менің ешкімге керегім жоқ деп жазып қойдым. Міне көрдіңіз бе, осындай жағдайға келіп тұрмыз ғой. Біз тәуелсіздік, тәуелсіздік дегенімізбен шын мағынасындағы тәуелсіз адамдар жоқтың қасы, Бәріміз тәуелдіміз. Қойшы, тәуелділікте тұрған да ештеңе жоқ шығар.
Қайдағы тәуелсіздік, біз қазір құлға айналып барамыз. Қазір жұрт пікірін ашық айтудан қорқады. Халықтың бойында әлі күнге шейін үрей бар. Пікірін айтқысы келген зиялылардың көбісі оның зардабы балаларына тиіп кете ме деп қауіптенеді.
Өзінің ойын еркін айтатын ақын-жазушылар саусақпен санарлықтай. Қалғандары тек жүрсең – тоқ жүресің деген сияқты үнсіз. Менің достарымның, араласып жүрген жазушыларымның көбісі осы Бельгер сөйлесін, оған ештеңе бола қоймас, неміс қой деп бәрін маған ысыра салады. Өздері үндемей қалады. Көбісінің есіл-дерті орден алу, атақ-марапатқа бөлену. Жетпіске келген жазушыға атақ пен орденнің неге керегі бар екеніне керемет қайран қаламын. Бұл енді қазақ жазушыларының бір психологиялық ерекшелігі болуы керек. Мен тіпті оларға кешіріммен қараймын. Ешқайсысын сөкпеймін. Түсінігі солай болса, оларға не істей аласың?
Тіпті кеше мен бір жерден мынандай әңгіме естідім. Көп жылдан бері бір қазақ үлкен орден алғысы келеді екен. Сол бір баласының атын ырымдап «Ордендай» деп қойыпты. (Күледі). Есіл-дерті орден болып тұр ғой. Сондай бір түсініксіз, адамның миына қонбайтын нәрселер бізде аз емес.
Бірақ, кешегі Шаханов бастаған бір топтың әрекеті маған ұнайды. Жүрегімді елжіретіп, көңілімді жылытты. Демек, қазақ зиялыларының арасында да ұлттың бірлігі үшін жақындасудың бір белгісі бар сияқты. Үлкен зиялылардың осындай әрекеттерінен соң қазақтың мүлде келешегі жоқ деп айтуға аузым бармайды.
Бірақ, айтпады демеңіз, бұларды да ертең билік алдап кетеді. Кеше бір газеттен оқыдым, билікке қандай дәрежеде сенесіз деген сұраққа Мұхтар Шаханов 63 процентке сенемін деп жауап беріпті.. Билікке дәл осылай қатты сенуге болмайды. Бүгінгі билікке 15 проценттен артық сенудің қажеті жоқ.
Көресіз, ертең билік бәрібір олардың ретін тауып, біреуіне қызмет беріп, бір-біріне қарсы айдап салып, біреулерін қорқытып, ал біреулеріне орден беріп, бұл бастамаларын жүзеге астырмай тастайды. Біздегі зиялы қауымның қаншалықты ауызбіршілігі бар екені осы кезде көрінеді. Әзір бұл жеңістің бірінші сатысы ғана. Бұл жеңістің екінші сатысының болатынына күмәнім бар.
– Жаңа жылдың алдында қазақ халқына қандай тілек айтар едіңіз?
– Тілек біреу. Мен өзі қазақтың арасында өскен адаммын. Қазақ туралы менің пікірім өте жоғары. Әдебиеті де, мәдениеті де өте терең халық. Ол туралы мен талай айтқанмын да, жазғанмын да.
Қазақ өзінің ұлттық қасиеттерін жоғалтпаса екен. Американдық, неміс немесе француз болуға тырыспаса екен. Ұлттық қасиеттерін мүмкіндігінше сақтап, оны ары қарай жаңғырта алса қазаққа сол ғанибет болады.
– Әңгімеңізге рақмет, Гер-аға.
