Азаттық: – Соңғы жылдары Ауғанстаннан Қазақстанға білім алуға келетін қазақ жастарының саны көбейіп келеді. Ол жақта қазақ отбасы көп пе?
Айнуддин Муради: – Отбасында бес баламыз. Қазір ата-анам, бауырларым тұрып жатқан аймақта 20 үй қазақ бар. Басқа жерде қазақ бар ма, жоқ па, білмеймін. Біздің аталарымыз өткен ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан аумағынан көшкен екен. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары кейбір туыстарымыз Қазақстанға көшіп келген, қазір осында тұрып жатыр. Ал ол кезде Ауғанстаннан көшпей қалып қойған қазақтардың барлығы – ауқатты адамдар болды. Менің шын есімім – Айдын Мұрат. Бірақ құжат толтырғанда жергілікті халықтың тіліне бейімдеп "Айнуддин" Муради деп жазып жіберген.
Азаттық: – Ауғанстанда қалған қазақтардың барлығы ауқатты адамдар дейсіз. Ал Қазақстанға көшіп келгендердің әлеуметтік жағдайы олардан төмен бе еді?
Айнуддин Муради: – Иә, солай болатын. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін шеттегі қазақтарды атамекенге шақырып, оларға жер, үй беріп жағдайын жасады ғой. Сол кезде Ауғанстанда орта дәрежеде немесе нашар жағдайда өмір сүріп жатқандардың барлығы көшіп кетті де, малы бар, тұрмысы жақсы адамдар көшпей қалып қойды. Мысалы, менің әкем де көшпеді. Өйткені тауда жеке қыстаумыз, жүздің үстінде қой, жылқымыз бар. Негізі, Ауғанстандағы қазақтар тек осы малдың күшімен ғана өмір сүріп отыр, одан басқа жұмыс жоқ. Сондықтан қазір ондағы жұрт мүмкіндік болса, Қазақстанға көшкісі келеді.
Азаттық: – Бұрын мал-дәулетін қимай Ауғанстанда қалып қойған қазақтар не себепті қазір көшуге бейім?
Айнуддин Муради: – Білесіз бе, ол жерде аз ұлт өкілдеріне мемлекеттік қызметке орналасу қиын. Мысалы, інім өткен жылы оқу бітірді. Бірақ қазір үйде мал шаруашылығымен айналысып жүр. Басқа қосымша табысы жоқ. Екіншіден, Құндыз уәлаяты қазір қарулы шайқастар жиі қайталанатын қауіпті аймаққа айналып барады.
Азаттық: – Ауғанстанда әртүрлі қақтығыстар мен жарылыстар жиі болып жатады. Ол жақта тұрғындар өздерін қалай сезінеді?
Айнуддин Муради: – Құндыз – Тәжікстанмен шекаралас аймақ. Ол жерде Талибан мен ДАИШ ["Ислам мемлекеті" экстремистік тобының арабша қысқарған атауы – ред.] күштері жиі орын алмастырады. Шындығына келсек, ондағы жұрттың жартысына жуығы оқ пен оттың ортасында қалғандай жағдайда тұрып жатыр. Ол жерде талибандықтар да, басқалары да бар. Үкімет ол жерде жұмыс істей алмайды. Өткенде Құндыз уәлаяты Аршы ауданындағы бір мереке кезінде әуеден тасталған бомбадан 100 бала қаза тапты. Онан кейін біздің аймақта он үш полицияны өлтіріп кетті. Сол тәрізді оқиғалар жиі қайталанып жатыр.
Азаттық: – Қарулы қақтығыс, жарылыстар кесірінен қаза тапқан, жараланған қазақтар бар ма?
Айнуддин Муради: – Қазақтардың қаза тапқаны туралы әзірге естіген жоқпын. Бірақ осыдан бірнеше апта бұрын Құндыздың орталығында, онда да қазақтар тұратын көшеде атыс болды. Бейкүнә жандар оққа ұшты. Сол кезде зардап шеккендері болуы да мүмкін. Бірақ өзім әлі ондайды естімедім. Қазір жергілікті жұрт қалаға, базарға барудан, адам көп шоғырланған жерде жүруден қорқады. Өйткені жанкештілер әдетте халық көп жиналған орындарда жарылыс жасайды.
Азаттық: – Қазір Ауғанстан қазақтарының Қазақстанға қоныс аударуына кедергі, қиындықтар бар ма?
Айнуддин Муради: – Әрине, ондағы қазақтар атамекенге көшіп келгісі келеді. Бірақ ол үшін алдымен тұратын орынды анықтап алу керек қой. Мысалы, менің Қазақстан азаматтығын алуға құжат жинастырып жүргеніме төрт ай болды. Бірақ азаматтыққа әлі қол жеткізе алмай жүрмін. Алматы қаласының көші-қон полициясына барған едім, ондағылар маған "қазақ" деген анықтама және «сотталмаған» деген құжат алып кел деді. Биыл қысқы демалыста үйге барғанымда Ауғанстанның ресми орындарынан «қазақ» деген анықтама және сотталмағаным туралы құжат алдым. Ауғанстанда оларды жинау оңайға түспеді. Мысалы, «сотталмаған» деген қағаз алу үшін бір ай жүрдім. Құжатымды көреді де, «ертең кел, я арғы күні кел» деп соза берді.
Азаттық: – "Қазақ" деген анықтаманы Ауғанстанда жергілікті билік бере ме, әлде көші-қон полициясы тәрізді мекеме ол жақта да бар ма?
Айнуддин Муради: – Бар ондай мекеме. Туу туралы куәлікте ұлтымыз жазылады. Сол куәлікті аймақтық көші-қон полициясы ішкі істер министрлігіне жібереді. Ішкі істер министрлігі оны тексеріп, сыртқы істер министрлігіне жолдайды. Олар қазақ екенімізді растап анықтама жазып, оны Қазақстанның Ауғанстандағы елшілігіне жөнелтеді. Елшілікте құжатқа мөр басып, қолымызға береді. Әйтеуір Ауғанстаннан әлгіндей қағаздарымды реттеп, Қазақстанға келген соң азаматтық алуға құжатымды өткізейін десем, енді "В9 деген виза әкел" (шетелден Қазақстанға тұрақты тұру үшін келгендерге берілетін виза – ред.) деп қабылдамай отыр. Шетелден келіп оқып жатқан біздей студенттерге ол визаны бермейді. Өйткені мен қазір Қазақстанда бес жыл мерзімге берілген оқу визасымен жүрмін. Егер Қазақстан азаматтығын алсам, шақырту жіберіп ата-анамды да осында көшіріп алар едім.
Азаттық: – Қазақ тілінде жатық сөйлейді екенсіз. Ауғанстаннан келген кей қазақтарда тілінің өзгешелеу екені байқалып тұратын еді?
Айнуддин Муради: – Отбасымызда әке-шешем үнемі "Қазақстанға кетіп қалуымыз мүмкін, қазақ тілін ұмытпаңдар. Үйде қазақша сөйлесіңдер" деп айтып отырады. Ана тілімнен басқа өзбек, дари, пуштун, сонымен бірге ағылшын және түрік тілін түсінемін.
Азаттық: – Сұхбатыңызға рақмет.
